31/10/08

Forrar




Baia un home quedar bien çpuosto.
L die apareciu anfarruscado, cun cara de poucos amigos, anubrado i chobiçcando. S’alguas raleiras botaba éran arremedos a quien ten de carregar la maldita cruç de fazer to ls dies este anfierno de camino até al trabalho. Mas cumo lhamúrias nunca pagórun aqueilho que yá pedimos amprestado al bezino, nun hai outro remédio se nun quemer la códia, agarrar na cerrona i pedir al çamarro que nun mos deixe quedar mal. L tino, esse bardinaço, anferniza-mos culas cousas que quedórun por fazer de l die atrasado, las canseiras de la bida móntan-se nun sien albarda nien nada. Todo mos cai anriba nun sfregante als buldrejones cumo centeilhas.
Un quier-se çfazer deste martírio mas nun ye capaç, stá arriba de las fuorças dun home, que ye cierto i quier cuntinar a ser, hounesto porque assi fui eiducado, trabalhador porque nun sabe fazer mais nada. I cumo se todos este cobradeiros de cabeça nun bundássen, l martelhar de las nuobas na rádio, jornales i telbison que tamien nun se quedórun a drumir i botórun nua de zfio a ber qual deilhes m’atermentaba mais, nun se calhórun cun todo l que yá sei.
Todo esto me fizo lhembrar miu tio Manuol Einácio, que Dius tenga an scanso, armano de mie mai, casado cun tia Marie do Céu, armana de miu pai, porqui se bei que nunca fúrun nien podien chegar a ricos. Home dado a todo i a todos solo sabie trabalhar, i staba afeito a pedir als filhos siempre la mesma cousa:
- Forrai mais muis filhos, bamos a forrar mais.
Yá l toucino, la barbada, las costielhas, las patas, las tabafeias, ls chabianos, las bocheiras, ls botielhos, ls persunticos i yá quantá s’andaba a arrebanhar na unteira para poner un pingo d’unto ne l caldo i nas patatas. L que se fizo de l cochinico que se matou habie-se acabado hai muito tiempo.

Mie tie Marie Docéu antraba na çpensa i bie las baras i las stacas sien nada, la mosqueira cua spina dun bacalhau i dous rabos de polbo secos. Marmuraba, antre dientes:
- Inda l miu home diç pa ls filhos forrar!
Mas forrar an quei! Naide puode arrebanhar para alhá de ls fondos dua unteira que yá nun ten unto, tirar un cibico dun persunto adonde solo ten l uosso i las caçcanhetas.
Bamos a forrar, berbo que ls probes sáben tambien cunjugar.


29/10/08

L ourdenado mínimo


Manuela Ferreira Leite gusta de siléncios. Mas hai, andentro i fuora de l partido deilha, quien la cratique por esso. La anjustiça dessas críticas amostra-se, sobretudo, quando eilha fala. Quando eilha abre la boca, ó sale porcarie ó entra mosca.

Ben este miu zabafo a perpósito de l sou último çcurso. Parece que Jejé Socras se acha l maior por crecer l ourdenado mínimo para 450 euros (pouco mais). I parece que la xefa de l PSD, a la par cul persidente de la CIP i outros teóricos de pacotilha áchan que esse oumento "roça la eirrepunsablidade". I bénen cul argumiento de que un oumento de l ourdenado mínimo bai a oumentar l zamprego.

Até ya oubi giente a dezir (un deputado de l CDS) que nun habie de haber ourdenado mínimo. Qualquiera die, ben alguien a dezir que dében acabar ls ourdenados para cumbater l zamprego. Se nun fusse perciso pagar, las ampresas recrutarien muito mais giente.

Eilhes debien yera ser oubrigados a bibir bários meses cun un ourdenado de 400 euros. I quando chegássen a casa, apuis dun die de trabalho, deberien lhigar la telbison i oubir meia dúzia de eidiotas a dezir que crecer l ourdenado mínimo ye ua eirrepunsabilidade. Talbeç assí aprendíssen algue cousa subre la bida.

L Boeiro



D’atrás habie, ne l mais de las casas de l Praino, un moço que iba mais bezes que ls outros cun las bacas pa l cerrado ou cun l tagalho d’oubeilhas, era l boieiro. Mas ne l tiempo de cebar ls recos, a las bezes mandában-lo a yerbas pa l cochino, puls prados i puls caminos, cun ua faca bielha i ua cesta. Habie que cebar l reco para que fusse al talho, quier dezir, para que chegasse a la matáncia que era ne l més de Dezembre. Habie quien matasse ne l més de Nobembre, mas ne l giral era an Dezembre. Cumo l santo que guarda ls animales de corte i ls de l campo, ye San Sabastian.




An Sendin, al passar por la capielha del, costumbrában cantar ua cúrtia ouraçon que you bou a screbir tal qual la screbiu l Pe. Mourinho, an sendinés:

Sã Sabastiã!..
Dá-me del pâ!..
You bâo a eirbas
Pal tâo cutchinôikho
Apúis ã l m
atando,
Dás-me del rabôikho.


Ls Dies de l perjuizo

Quien habie de dezir qu'inda l outro die teniemos almorçado ne l melhor restourante de la zona i hoije stamos nesta penúria!?
Pus nun bos alhambrais daquel númaro de ls nuobe melhones de lucro por die? Ye, estamos a falar disso, de la banca. Oulhai que nun son nehuns murcones. Quando staba todo bien, bota acá ls lucros, agora que la cousa se ambinagrou, tenemos que ser todos por un, i todos por todos.
You yá dixe a la mie Alzira, nun cúnten cumigo, que you bou-me alhá a bescar ls seiscientos euros al banco.
Nun fagas esso home, que son anté capazes de te dar notas falsas.

28/10/08

Comexones i burmelhones i comexones









Burmelhones i comexon



Cunfesso que you dantes era un berdadeiro einemigo destes bechicos i de ls sous parientes. I todo porque quando era garoto tube un comexon i burmelhon que ls crecidos nunca tubírun splicaçon i siempre me dezírun que era dun aranhon.
Que sei you?!, habie porqui ourtigas, spineiros, cardos, ranielhas, brugos de to la culidade i tanta cousa que fazien comexon i burmelhones ne l nuosso çamarro, mas birórun-me pa ls aranhones. I mais digo, las comexones i burmelhones cuntinórun, inda hoije ls tengo, i ls d’agora sei que nun son d’aranhones, porque conheço bien quien me ls fai, son de giente que ye bien pior que ls aranhones, fázen-me comexon pior que sárnia i quando cuido que yá coçei ua, ben lhougo outra pior que la purmeira. Las comexones i burmelhones de ls aranhones a la fin si son bien mais buonas d’aturar que las que outra corja de bichos mos fai. Mas bamos a estes bechicos.
Cumo ye questume dezir-se, solo ls burros ye que nun demúdan. You, cul tiempo, fui bendo que estes bechicos tan oudiados por to ls lhados, son guapos, chenos de maneiras, anterjeitados, stán bien arriba a fazer cousas melhores que giente, son parte de la natureza cumo you, ténen l sou lugar i l mais de las bezes quando son anquemudados solo se çfrénden. Nun ándan a cata de l mal de naide. Cul tiempo até tube de dar l braço a torcer i a eilhes quedar muito agradecido puls sous serbícios. Se nun, mirai. Na casa bielha que queda ancerrada to l anho na mie aldé i solo ne l berano alhá bou, quien toma cunta deilha son ls aranhones, alhá custrúen las sues aranheiras, berdadeiras obras d’arte nua lhuita pegada als moscos i moscardos que anfarrúscan las paredes i cousas que alhá quédan. Mais naide toma cunta de la casa a nun ser eilhes. I hoije, siempre que tengo la besita d’algun, boto-me a abisá-lo que por mi todo bien mas que s’aporcate porque se ye çcubierto puls demais nun se lhibra duas bardeiradas pula cierta
S’algun die por ende s’alhebantar un mobimiento d’amigos an çféncia de ls aranhones alhá starei you a dar l miu apoio a estes bechicos que até agora solo sabíen l que era mala nomeada. Porque agora que se fáien juntouros pur todo i pur nada ls aranhones tamien merécen.
I que bíban ls aranhones.

27/10/08

La nabalhica




Jorge Carolico tubo la pouca suorte an nacer probe. Ls pais tenien de sou, para alhá dua casica terreira sin las mínimas cundiçones de habitablidade, que repartien d’a meias cun ua pareilha de burros i quatro pitas pedresas, ua hourtica cun poceco que quaijeque nun manaba i staba seco todo l fin de berano.
Jorge, rapazico listo cumo ls alhos, pelo grifo i aburmelhado, cara barrosa cuns oulhicos que parecien dues streilhas i uas oureilhas tipo "Topo Gijo", calçaba todo l'eimbierno uas cholas de palo de figueira que las habie feito tiu Barbeiro, bestie calças de cotin i trazie ua jaqueta rota nua manga, yá bien coçada pul filho de sue madrina, que andaba a studiar para padre.
Corolico era alcunha porque, muitas bezes a la purmanhana, quando çmeirico se achegaba a la puorta de tie Catrina i esta salie a la rue, lhougo le dezie:
- Á Jorgico, yá te zaiuneste?
- Oh! se me díssades un carolico!
De maneira que le pegou moda i ampeçórun a chamá-le Carolico.
Cumo la bida era dura por estes lhados i muita giente se iba pa l Brasil, tamien tiu Jemaria, que yá tenie alhá um primo i le screbie a dezir que la bida le corrie mui bien alhi, cumbidando-lo a fazer cumo el, quijo tamien l pai de Jorge spormantar la suorte. Puso an benda ls sous poucos haberes, aparecírun lhougo antressados i ante fizo buona benda. Porparou-se el i la família para se ir al outro lhado de l mar.
Jorgico, eiducado por sue mai, mui debota i rezadeira, iba siempre a missa i conhecie mui bien aqueilha cuonta de l porfeta Jonas, que habie sido angulhido pula baleia i que se alimantou cun ls fígados deilha durante l tiempo an que stubo drentro de la barriga de la bicha, anté que chegou a la praia i l sacórun dalhá.
Guelherme, um amigo del, un cachico mais spigado porque era de casa farta, tenie ua nabalhica de cabo de meia lhuna que sou padrino le habie dado l die que fazira siete anhos i que era, nesta oucasion, la cousa que Jorge mais querie no mundo. Yá uns dies que l garoto andaba a namorar a Guelherme para ber se le sacaba la nabalha, mas este por nada le la querie dar, anté porque solo el ye que tenie nabalha i isso daba-le un aire superior.
Nas biesperas de la partida, torna Jorge a casa de l amigo para ber se fazien l negócio. Daba-le an troca ua caixica, assi tipo baú an punto pequeinho, que era todo quanto tenie, oufierta que sue tie Marta de la Pruoba le habie feito, quando el i sou pai fúrun a la fiesta de l Naso. Guelherme oulhaba pa la caixica i pa la nabalha,
- Mas i para que quiero you la caixa?
- Ora essa, para muita cousa, puodes poner acá ls çtones quando ls tebires.
- Si mas!...
- Agora la nabalhica a mi puode-me fazer muita falta, nun bés l que le passou a Jonas?! Deiqui pa l Brasil tenemos que passar l mar i ye alhi que anda la baleia.
Mais por remorso de que algo de mal le acuntecisse al amigo do que por buntade de ficar sin la nabalha, fechórun l negócio. Ls uolhos de Jorge, tan brilhantes antes, agora quaijeque almiában de cuntento i alebiado.
Çpedírun-se ls amigos yá al toque de las Trindades, que s'outordie a las cinco de la manhana tenien que star no apeadeiro a agarrar l camboio para Lisboa adonde ls speraba l barco que ls lhebarie al Brasil. I la baleia que aparecisse, que yá iba a ber quien era Jorge Carolico.


D. Fonso Anriqueç falaba mirandés?




[Crónica publicada ne l jornal Público de 26.10.2008 (eidiçon de l Porto) i 27.10.2008 (eidiçon de Lisboua). Deixa-se eiqui registrado que la eideia desta crónica se la oubi hai yá uns anhos a Carlos Ferreira. Cumo todo l que nun ye eibidente a la purmeira, la eideia fui fazendo l sou camino i hoije stamos an cundiçones de la splorar mais, i esta crónica ye solo l sou ampeço mais alhargado.]



L mirandés de hoije ben de la eiboluçon que tubo la lhéngua de l Reino de Lhion, na tierra de Miranda, al lhargo de cientos de anhos, sufrindo la anfluença de l pertués, de l castelhano i de outras lhénguas, mas mantenendo la sue matriç oureginal: lhéngua filha de l lhatin i pertenciente a la família de las lhénguas stur-lhionesas. Quando l reino de Pertual se custituiu, apartando-se de l reino de Lhion, yá na tierra de Miranda se falaba lhionés i assi tamien serie ne l mais de l atual çtrito de Bergáncia. L pertués que ende hoije se fala ten muita palabra que bieno de l lhionés pa l pertués, i que ls dicionairos cunsídran, ls mais deilhes, cumo regionalismos stramuntanos.
Cumo ye sabido, l purmeiro rei de Pertual, D. Fonso Anriqueç, era filho dua princesa filha de l rei D. Fonso VI de Lhion, i essa princesa falarie lhionés cumo toda la corte lhionesa desse tiempo, a ampeçar pul rei. Al redror de D. Teresa stában sues aias, tamien damas lhionesas i falando la percipal lhéngua de l reino. Assi sendo, nun puode haber dúbedas de que l filho de D. Teresa, D. Fonso Anriqueç, haberá daprendido a falar l lhionés i serie essa la lhéngua que falaba cun sue mai, las aias que la circában i ls sous familiares lhioneses. Todos sabemos, tamien, que D. Fonso Anriqueç fui eiducado por D. Egas Moniç na region de Lamego, adonde se falaba l galhego-pertués, i tamien tenerá daprendido esta lhéngua, l que nun quier dezir que squecira la outra.
Podemos dezir que quando fui armado cabalheiro, na Catedral de Çamora, arrodiado puls sous familiares, D. Fonso Anriqueç falarie lhionés cun eilhes. L mesmo se haberá passado mais tarde quando assinou l Tratado de Çamora, feito na mesma cidade. Al lhargo de la bida bários cuntatos tubo cun sou primo, rei de lhion, i cun el falarie lhionés. Anque esto nun steia screbido an nanhun decumiento, cuido que dúbedas nun haberá de que assi fui: D. Fonso Anriqueç falaba lhionés, quier dezir, falaba ua lhéngua a que agora le damos l nome de mirandés.
Tal cumo muitos pertueses, que nun l son menos que ls outros, D. Fonso Anriqueç nun poderie dezir “la mie pátria ye la lhéngua pertuesa”: a la ua, porque la pátria tubo que la custruir cun lhuita; a la outra, porque l reino que tornou andependiente falaba dues lhénguas, l galhego pertués i l stur-lhionés, i esta serie tamien la lhéngua percipal de sou cunhado, D. Fernando Mendes II, de Bergáncia, casado cun D. Çáncia Anriqueç, armana de l nuosso purmeiro rei; mas subretodo porque l mito de la lhéngua inda nun habie sido custruído. Todo esto amostra que D. Fonso Anriqueç tenie cuncéncia de las dues lhénguas que se falában ne l reino que fundou, i dambas a dues se puoden cunsidrar cumo lhénguas fundadoras. Apuis desso, las dues lhénguas fúrun cumbibindo al lhargo de cientos d’anhos, i ls mirandeses fúrun adotando tamien la pertuesa, mas la lhéngua mirandesa puode reclamar de haber nacido an brício d’ouro tanto ou mais que la outra. Que bal esso? Mui pouco, yá que l amportante fui que l pobo trouxo la sue fala até als nuossos dies sien ajudas de naide, sien que l stado pertués neilha tenga ambestido un çue. Tratando-se dua lhéngua que stubo tamien na ourige de Pertual i fui falada pul nuosso purmeiro rei, l menos que se puode dezir ye que la gratidon nun ye frol que ls stados i sous gobernos cultíben.
amadeujf@gmail.com



Fins de Outubre (un nun-haiku)



Calor de Agosto
cheiro a castanhas
lhuzes de Natal.



24/10/08

Las rendas de tie Arminda (Zenízio)










Tie Arminda bibe ne l Bairro de Belharino, quien sal pa la Speciosa pul camino. Mie bezina nun sei quantos anhos hai, mas son muitos, apuis d'andar pul mundo zirrando por ua bida melhor, mais sou tiu, cumo todos ls que sálen. Bolbiu, cumo diç l dito de l pobo " l bun filho a casa torna", neste causo la buona filha, i eilha diç agora que ye para se quedar para siempre.
Siempre d'atalaia a todo i todos ls que s'arríman al Bairro, ye sien dúbedas ua pessona de quien se gusta lhougo a la purmeira, i nien ls d'acá nien ls benediços la squécen mais apuis de ambersar un cachico cun eilha. Dua mimória tan buona que bonda dezir-le ua era de nacimiento, boda, salida, chegada ou parentena i mais l que seia qu'eilha nun squece mais. Lhiga i sabe ls anhos de ls nuobos i bielhos, que salírun i acá quedórun, de ls que se muorrírun, ambiubórun, nomes de parientes de hai dezenas d'anhos datrás. Muitos son ls que la percúran i le percúran cousas que pa ls demais yá squecírun.
You nun sabie cumo habie d'houmenagiar tie Arminda. Este berano, nua tarde, staba eilha ne l puial de la puorta fazendo renda i çtraida, saquei estes retraticos.
Ye mui pouco amiga Arminda amostrar las tues rendas al mundo, porque sei que muita giente bai a reparar nestes tous trabalhos, de l muito que tenes dado. Quien ten un património de saber i de mulhier cumo tu tenes merece muito mais.
Quantas Armindas, Maries, Jouquinas, Catrinas, Anas, Oulaias, Maries Augustas, Dalfinas, Saras, que sei you, nun stan squecidas por essa nuossa querida tierra que dórun tanto i naide sabe!?
L pouco que you puodo fazer, ye nunca bos squecir. I desso teneis la mie palabra.

22/10/08

Arble-Naranjeira



















Quiero dezir-bos que nun fui an Zenízio que you coinci esta arble, la sue frol i l sou fruito. Nun las habie, nien sei s’agora las hai. Cumequiera nó. Cuido que ten a ber cul sítio, aqueilha tierra ye mui praina, sien sierros nien lhadeiras para haber fundeiros adonde haba amornadeiros qu'eilhas gústan muito. Debe ser ua arble que quier muitos mimos de l tiempo, l termo de Zenízio ye bentaneiro.
Digo you.
Mas you coinci-las, mie abó de las saias, Flesbina, oufereciemos muitos fruitos, nun sei cumo fazie, mas de beç an quando alhá benien naranjas. Miu pai tubo ua baca que le chamaba naranja.


19/10/08

José Leite de Vasconcelos – L camino mirandés (3)




09. Apuis de l sou ancuontro cun Manuel Branco de Castro, José Leite de Vasconcelos (JLV) tratou de ampeçar a studar i a dibulgar al mundo la nuoba lhéngua que habie çcubierto. Nun ye defícele ber cumo, apuis daqueilha memorable nuite que eiqui yá çcrebimos, aquel mirandés de Dues Eigreijas i JLV se passórun a ancuntrar amenudadas bezes, subretodo al lhargo de l berano de 1882. Esses ancontros teneran-se dado an casa de JLV, que bibie ne l Porto solico cula mai, yá que l pai, José Leite Cardoso Pereira de Melo, se habie morrido l anho atrás, an 1881. Cuido que poderemos dezir que Manuel Branco de Castro passaba a dies anteiros an casa de JLV, cun este a tomar notas, a fazé-le preguntas i a custruir ls sous purmeiros studos subre la lhéngua mirandesa que habien se salir esse anho. Desta passaige de Manuel Branco de Castro pula casa de JLV quedou ua grande amisade i respeito pula mai del, que el nunca mais la squecerá nas cartas que le bai a screbir a JLV pula bida fuora. Por essas cartas hemos de çcubrir que a Branco de Castro le pesaba la solidon an que staba ne l Porto, loinge de sue família, i todo andica que l denheiro nun fusse mui folgado, de modo que bien le agradecie aqueilha segunda casa i aqueilha que el quijo tomar cumo segunda mai. Diç-le nua dessas cartas, screbidas de Dues Eigreijas: «Estimo de coração a sua saude e a da sua boa mãe a quem sempre adorei do fundo da alma.» [carta de 24 de márcio de 1888).

La solidon de Branco de Castro inda mais grande serie al tener que passar las férias de l berano de 1882 ne l Porto, yá que Dues Eigreijas era nesse tiempo mui loinge, i fui nessas férias de berano que JLV arrecolhiu l mais de ls materiales, cumo el mesmo mos cunta: «As primeiras informações que colhi a respeito do dialecto mirandez devo-as, na maxima parte, ao ... meu amigo o snr. Manoel Antonio Branco de Castro ... depois augmentei-as, já com novos materiaes fornecidos pelo mesmo alumno na occasião das ferias de Agosto e Setembro d’este anno... ” [O Dialecto Mirandez, 1882, p. 10]. Neste studo chega a dezir «... segundo a pronúncia do snr. Branco...» [id., p. 18, 19]. Porqui se bei que JLV passa las férias de l berano de 1882, ne l Porto, dedicado al studo de la lhéngua mirandesa i a screbir ls purmeiros studos subre eilha.

La sede de JLV pula lhéngua mirandesa oumenta a un punto de ne l spácio de poucos meses haber feito trés publicaçones subre esta lhéngua, cumo beremos yá a seguir, i buscar nuobas anformaçones «com o interrogatorio pessoal, que fiz a uma mulher mirandeza analphabeta, e a outras pessoas com quem me pôz em relação o digno major de cavalleria nº 7, de Bragança, o snr J. Ferreira Sarmento.» [id, 1882, p. 10]. Quien era esta mulhier i de que tierra, tal cumo essas pessonas apersentadas pul manjor, cuido que nunca l chegaremos a saber.


10. Desse l cumbíbio cun Manuel Branco de Castro salirá l purmeiro testo que JLV publica an mirandés, yá que l apersenta cumo «versão de Duas-Egrejas», i nesse tiempo a naide mais coincie dessa tierra. Trata-se dua cuonta, Cristo i San Pedro, publicada an Júnio de 1882, na rebista sebilhana El Folklore andaluz [p. 176], (re)publicada ne l mesmo anho, an O Dialecto Mirandez [p. 28], cun traduçon an pertués, ende mos dezindo an nota: “Este conto publiquei-o já no nº v da revista sevilhana El Folklore andalauz, onde sahiu um pouco incorrecto”. Eiqui queda la cuonta cun sue scrita atualizada, podendo ser bista ne l oureginal an http://bp1.blogger.com/_b7-McAqCKzc/SHKPtdvIiFI/AAAAAAAAABU/7uIKD3QwcK8/s1600-h/Dialecto+Mirandez14.jpg


Era ua beç Cristo i San Pedro, íban por un camino i ancuntrórun un arador dezindo muitas pragas, a quien Cristo le dixe: «Adius, filho de l Senhor!». I indo mais alantre, ancuntrórun un probe deitado a rezar l rosairo, a quien Cristo le dixe: «Asius, filho de l diabo!». I San Pedro, admirado, preguntou la causa daqueilhas palabras, i Cristo dixe que l arador staba trabalhando de coraçon pra sustento de la família, anquanto que l probe staba pensando onde eirie a roubar.


Neste anho de 1882, a la par cul studo i publicaçones subre l mirandés, l moço studante JLV publica Tradições Populares Portuguezas, que le trai alguns porblemas, yá que hai giente que cunsidra redículas essas ambestigaçones populares que el faç, mas el nun ziste, cumbencido cumo stá de l’amportança de l sou trabalho. Eiqui queda ua passaige eissencial subre la atitude del, que dá para antender tamien porque tanto se dedicou al mirandés:


«Se, ao reunir esses fragmentos soltos da alma do nosso povo, muitas vezes me chamaram doido, por supporem frívolo o que a mim me parecia ouro; se houve mesmo no Norte do paiz um jornal democrático que se recusou a publicar-me alguns factos do Folk.lore pelos julgar ridículos, quando a obrigação d’elle, como folha do povo, era amar o que pertencia ao povo, e combater a ignorância, mostrando a importância de taes factos; se, enfim, algumas canceiras intellectuaes e physicas tive de dispender, - devo, porém, confessar que nunca senti maior prazer na minha vida, do que quando, no meio das aldeias, nas romarias alegres da egreja, - nas montanhas, nos campos e à beira-mar, - eu apanhei da bocca dos aldeões, simplórios e bons, tudo isso que aqui coordeno, e que, á proporção que me ia apparecendo, me ia annunciando um mundo novo e cheio de revelações extraordinárias e desconhecidas.

Ao menos esse prazer, e o de ser útil á minha pátria e á sciencia, hão-de compensar de sobra as zombarias dos insensatos!» [Tradições Populares de Portugal, 1882, p. XVI].





11. Tenerá sido tamien culas anformaçones dadas por Manuel Branco de Castro que JLV publica l purmeiro studo subre la lhéngua mirandesa, ne l jornal de Penafiel O Penafidelense, an júlio-agosto de 1882 [nºs 472, 473, 479, 482 e 483], studo esse que apuis ye zambolbido i corregido, sendo publicado na fin de 1882 an lhibrico cul títalo de O Dialecto Mirandéz, por mi yá publicado an http://cuontasmiradesas.blogspot.com

Este lhibrico apersenta l mirandés cumo ua de las lhénguas faladas an Pertual, cumo diç al abrir, nessa parte tan coincida: «Não é o português a unica lingua usada em Portugal... falla-se tambem aqui o mirandez». I ye mesmo cumo lhéngua que l trata, pus diç lhougo a seguir: «É evidente que, ao lado do mirandez, - lingua popular -, vive o portuguez como lingua official e empregada pelas classes illustradas, ou ainda pelas populares, quando estas se querem tornar intelligiveis ante as pessoas que desconhecem o dialecto.» [O Dialecto Mirandez, p. 9]. Anque trate l mirandés cumo «lingua popular», el ten ua eideia mui clara de l que tal seia i ye essa base teórica que le faç prestar atençon a esta lhéngua: «Muita gente, sem duvida por não possuir sequer os rudimentos da glottologia, sciencia moderna nos seus methodos, suppõe que a linguagem popular é desconexa, arbitraria, corrupção estupida da linguagem litteraria; e no emtanto nada ha mais falso». [ib, p. 10], ende se acrecentando que ls mirandeses cháman «gráve á lingua portugueza».

Lhougo neste studo JLV traça, inda muito por alto, ls lhemites giográficos de l mirandés: «A area geographica do mirandez limita-se, porém, aos arredores da cidade de Miranda-do-Douro, em Traz-os-Montes» [id. p. 9].

Tamien mos dá antender que na fala mirandsa hai çfréncias amportantes de tierra para tierra. Diç que «Em algumas povoações, como Villar-Sêcco, diz-se pâ-li (= para alli), em virtude do que os habitantes de outras povoações, onde tal expressão se não usa, exclâmão escarnecendo os de Villar-Sêcco: «vaes pâ-li?». Mas dessa bariaçon anterna de l mirandés solo mos dá algues andicaçones quanto a la fala de la raia, pus nin ua sola beç mos fala de las bariaçones de l sendinés. Registra que na raia se diç “esto”, i “esso” [id., p. 20], «sacramiênto» i «testamiênto» [id, p. 13] i que eisísten casos de la gutural castelhana j, «gôrta na raia por hôrta» [id., p. 17 i 39]. Fala inda an Zenízio a perpósito de la lhienda de la Sinhora de la Coquelhuda i cuido haber sido essa la purmeira beç que essa lhienda fui publicada. [id, p. 29]. Ua antressante andicaçon de bariaçon aparece ne l Bocabulairo, an que mos apersenta la palabra ruga cumo mirandés de Dues Eigreijas, mas acrecenta «A uma mulher de miranda ouvi tambem pronunciar rô = rua (o som é difícil de representar).» [id, p. 37].


12. L lhibrico O Dialecto Mirandez apersenta-mos algues formas mirandesas, trasmitidas por Branco de Castro que cuido ser amportante assinalar, yá que hai ua cierta tendéncia a squecer algues deilhas ou a aceitar modeficaçones. Chamo l’atençon pa las seguintes, que seran caratelísticas de la fala de Dues Eigreijas ne l ampeço de la segunda metade de l seclo XIX: diabro, que tamien se usa cun diabo [p. 13]; patata, queiso, beiso, albíxaras [p. 15]; castanhal (pertués souto) [p.18]; yes [JLV apersenta la forma ghies, 2ª pessona de persente de l andicatibo de l berbo ser, p. 23]; deziuito [p. 27]; acion (às vezes açon), aiunar [p. 34], Conceicion, fame, [p. 35], ourifeiro i ouribeiro [p. 36], preguícia, quiedo i quieto, rato (cul sentido de cachico de tiempo), rigueiro, ruga i tamien rue (rô) [p. 37]

Nun staran ciertas algues formas, cumo tal suelo (suolo), puesto (puosto) [p. 14], conocer [p. 19].

Quanto a la sintace, diç: «A syntaxe mirandeza não differe essencialmente da syntaxe portugueza». [p. 27].


13. Anque mais tarde se tenga benido a dezir que JLV nun fui capaç de caratelizar l mirandés cumo lhionés, cuido que esso ye ua anjustícia tenendo an cunta ls eilemientos que el tenie, sendo inda porriba un rapaç nuobo, studante de medecina i nó de lhenguística. Assi i todo cuido que el cunseguiu dezir l eissencial neste sou studo O Dialecto Mirandez, i zdende queda bien assinalado l lhugar de la lhéngua mirandesa ne l cuncerto de las lhénguas peninsulares i quanto a la sue ourige.

Quanto a la ourige, nun deixa dúbedas de que l mirandés ye ua lhéngua que ben diretamente de l lhatin: «... este curto ensaio sobre um dialecto, evolução legitima do latim popular outr’ora falado na Lusitania...» [id., p. 10]. Trata l mirandés cumo un de ls dialectos romanicos de la Península Eibérica i que «todos se desenvolvêrão do latim popular romano» [id., p. 38].

Quanto a la sue antegraçon ne l sistema de lhénguas de la Península Eibérica, diç: «No meio de tal variedade dialectologica, o mirandez vem occupar o seu logar no grupo NO., ao lado do asturiano-leonez, entre este sub-grupo e o sub-grupo gallecio-portuguez, que pertence em parte ao NO. e em parte ao O. Ficão estabelecidos nos capitulos precedentes alguns pontos de analogia entre o mirandez e os seus vizinhos; mas, apesar d’isso, e de no vocabulario mirandez haver muito, quer do castelhano, quer do portuguez, não deixa o dialecto, aqui estudado, de revelar uma individualidade muito particular» [id., pp. 38-39]. Apuis traça algues çtinçones an relaçon al sturiano. I acaba traçando ua grande prossimidade al lhionés, acertando an cheno: «Portugal, a que pertence Miranda-do-Douro, formou-se politicamente do territorio de Leão no sec. XII. Attendamos mais a que a terra de Miranda fica visinha d’aquella provincia hispanhola, entrando mesmo por ella dentro, e que ainda hoje se mantém constantes relações commercies entre os de lá e os de cá. Miranda, no principio da monarchia portugueza, era pouco importante; foi D. Diniz até que a fez villa. Outro facto significativo, e que mostra a influencia de Leão, é este: D. Sancho I doou em 1211 ao mosteiro leonez de Moreruela o reguengo de Infaneis (Infanes), no angulo que a linha da fronteira forma para o Nascente acima de Miranda.» [id., p. 39].


14. Nun poderie acabar esta apersentaçon de l studo O Dialecto Mirandez, sien le dar la debida nota al purmeiro grande zafio que JLV le faç als mirandeses quanto al modo cumo dében de tratar la sue lhéngua, seguindo l que outros stában por essa altura a fazer por outros lhados. Diç assi: «Seria, com tudo, muito conveniente que ... também os mirandezes fizessem todos os esforços, não direi já por meio de uma sociedade ou de um jornal especial, mas ao menos pela conversação familiar, pela correspondencia epistolar, pela publicação de artigos litterarios e tradições populares, para manterem o seu dialecto intacto o mais possivel contra as invasões do portuguez e do hispanhol.» [id., p. 9]. I acrecenta, fundamentando la amportança que las lhénguas siempre ténen: «Assim se produziria um facto de alto interesse glottologico, e ao mesmo tempo se firmaria uma das raizes do amor da patria, porque entre os elementos que constituem uma sociedade qualquer, - família, município, tribu, nação, - é concerteza a lingua um dos mais importantes.» [id, pp. 9-10].

Este apelo de JLV ne l que ten a ber cun tratar lhiterariamente l mirandés nun tubo retombo nanhun ne l sou colega i amigo Manuel Branco de Castro, algo que muito tenerá zeiludido a JLV, cumo beremos mais alantre. Esse camino será atentado por outras pessonas, mas bastante mais tarde i yá muito apuis de la publicaçon de l lhibrico de JLV.

Pul que acabemos de ber, cun este studo de JLV stában lhançadas las bases, todas las bases eissenciales, anque inda mui superficiales, pa la caratelizaçon de la nuossa lhéngua, de la sue ourige i de l sou feturo. Por esso se antende bien que, cun este trabalho, JLV haba ganho l prémio de l Cuncurso Filológico Societés des Langues Romaines, an Montpellier.


(cuntina)

Amadeu Ferreira



18/10/08

Tamien acunteciu a las puontes







Assi que li l testo "Nun sei l que bos diga" d’Abelhon, l que me dou la gana fui de l comentar para le dezir cumo antendie la sue andinaçon i l mal star que le cuorre nas benas por estas facadas ne l património i mimória de ls pobos. Até que l causo que el lhebanta ye miu coincido porque queda nas marras de l termo de Malhadas cul de Zenízio. Ye un causo que apuis de l coincer you ancuntrei pessonas que coincien bien la Cruç de la Trindade porque por ende fazírun bida noutros tiempos i que nun sabien que assi staba. Mas porque nun comentei i me meti a screbir? Porque al que querie dezir era mui grande i qualquiera comentairo ye siempre ligueiro.
Puis, Abelhon, you astrebie-me a ajuntar algue cousa mais a todas las cruzes çtruidas i lhebadas pulas máquinas an nome d’amanhar caminos i criar bias ligeiras para se chegar a l’arada, a la segada, als fardos ou als rachos. An nome de la macanizaçon i de l zambolbimiento se çtruírun puontes que naide sabie l’eidade, berdadeiros menumientos, puontes de laja subre laja, fruito de l’angeinho i eimaginaçon de ls homes dantes an bencir las çficuldades ampuostas pula natureza, ousadas sabe-se alha durante quantos seclos puls buieiros i pastores i sous ganados an dies d’anfernales termientas i anchenas para atrabessar dun lhado pa l outro.
An Zenízio fúrun sendo sustituidas pulas argolhas de cimento i las puontes de piedras botadas a baixo cumo quien bai bandimando ua parreira. I nun se cuntentórun cun çtruir i apagar ( digo apagar porque naide sabe de las lajas causo se quejisse recustruí-las ) las de l termo, tamien las que habie n’alde.
Este apagar i streformar la paisaige ampeçou cumo ua rosca nun cepo, bai robendo, robendo, i dun die pa l outro yá nun hai cepo. N’aldé nun quedou ua, nien an Belharino nien ne l Bairro de Baixo. La que habie a la puorta de tiu Zeferino guapa i amponiente, la que staba mais achegada a la puorta de tie Arminda nun le quedaba atrás mas l çtino fui l mesmo. Deilhas quedou la lhembráncia, quedou la mimória de ls mais bielhos sabéren cumo éran, porque nien retraticos hai pa las amostrar a las giraçones feturas.
Cumo dezie Abelhon nessa Cruç de la Trindade, tamien eiqui naide ten l dreito de apagar las seinhas dua cebelizaçon, las seinhas doutros tiempos. Cumo alguien dezie subre las paisaiges, nun ten l home l dreito d’apagar seia l que seia, ten si l’oubrigaçon de deixar l que ancuntrou i melhor.
Quien sabe se screbindo, falando, denunciando i sclarecendo ls crimes al património nun páran i desse sclarecimiento se fai lhuç. Puode ser que an muitos causos yá seia tarde, mas inda se baia a tiempo d’algua cousa quedar. Fui l que acunteciu cua que stá a pie de la Lhagona de ls Barreiros (Zenízio), dezie-me tiu Jacinto quando la máquina botou la gancha you boziei i eilha yá nun fui abaixo. La boç de l protesto baliu, dou bida a la puonte. Agora alhá stá para quien la quejir ber, marcando l sou lhugar i la de argolhas al lhado de riba.


A la Capielha






Cuntar ua cuonta ou screbir subre l que seia nun ye fácele, l mais de las bezes nun se çperta l lheitor para s’agarrar a la cuonta até la fin. Porque la spriéncia de poner la corriente de las palabras ye pouca, nun son las própias, nin las ciertas, nun stan ne l debido lhugar i até l mote puode nun ser grande cousa lhougo queda anfadonho. Screbir zambaraçadamente, sien apeias, para que l cuntenido ne l testo tenga acolhimiento i s’agarre ne l tiempo ye obra de ls génios de la scrita. Pul meio desso todo, l que puode fazer quien quejir cuntar ua cuonta ye ir ateimando, puis screbir ye un eisercício que quanto mais se fai melhor sal, botando to las ganas que le ban andrento, zgarabatar nas recordaçones i ser berdadeiro.
Yá fúrun muitas las bezes que you screbi subre sítios de la mie aldé, i ua cousa que me percuro siempre ye: mas aqueilhes sítios solo son coincidos de ls d’alhá...! Anton, nun çpértan muita motibaçon! Mas la berdade ye que estes sítios de que falo i las cuontas que cunto, hai-los por to las aldés i las cuontas fúrun i son asparcidas i bibidas por muita giente. Ye l causo deste lhugar que ye coincido pula Capielha (Zenízio).
L nome ben-le de ende haber la Capielha de Santa Cruç, mas la sue nomeada stá agarrada por ser l centro de l’aldé. Nun ye de la Capielha porque a essa nun se le conhece grande stória nien se le dá grande uso, respeitada si, mas ende stubo i stá marcando l sou lhugar cumo las outras. Mas era eiqui que se fazien las fogueiras, las fiestas de l 2 de Febreiro, ls bailos, se marcában ls ancuontros de la mocidade, habie un soto, la frauga, ye l sítio por onde se passaba pa ls outros Bárrios.
Era eiqui que paraba la carreira que benie de Bergáncia, Bumioso i iba para Miranda i Dues Eigreijas.
Era eiqui que las pessonas s’abaixában d’ir al doutor, d’ir pagar la décima, a registrar ls garotos i l grano, a mercar l bicarbonato, a sacar la licéncia de l perro i a dar l nome pa las suortes.
Era eiqui, neste sítio, que se fazien las çpedidas a quien íba a la tropa, pa la marina, pa l seminario, pa l Porto, Lisboua, Brasil ou Argentina. Era eiqui que un s’apartaba de ls familiares, parientes i amigos, por muito ou por pouco tiempo i até para siempre.
Tamien era a la Capielha que chegában las buonas amboras, quien mos besitaba, i quien tornaba de acerca ou de loinge.
La capielha, cumo sítio central fui siempre çfrente de ls demais, memorable, inda nun fui sustituido de todo. Las fiestas, ls bailos, las fogueiras, ls ancuontros yá se mudórun. La carreira las poucas bezes que para si l fai ende.
Cuido que hai por to ls lhados sítios bien armanos.

Antre ls dedos



Bários trabalhadores de la obra todo fáien para zanterrar un colega. L público lhougo antende que houbo un acidente i que se morriu un trabalhador. Negando las eibidéncias, ls colegas tóman-lhe l pulso. Nada. L cuorpo inda stá praticamente anterrado, solo bemos ls braços. Paulo, la figura percipal, assiste a todo, ancapaç de fazer algo. L die apuis ye çpedido, por se haber queixado de las cundiçones de trabalho. Recibe de andemnizaçon ua bacatela, tenta negociar ("you tengo dreitos"), mas nun cunsigue ("quales dreitos, qual caralho!?").
Afeito a sustentar la sue família, Paulo nun sabe cumo lidar cun la sue nuoba cundiçon. Ten deficuldade até an le cuntar a Lúcia que fui çpedido. Usa la andemnizaçon para pagar díbedas antigas i quando bai a pedir l Subsilho de Zamprego, çcubre que la antidade patronal nunca fizo ls çcuntos i por esso nun bai a recebir nada.
Paulo ancerra-se cada beç mais nel mesmo. La mulhier sinte-se frustrada por tener de sustentar la casa, eilha sola. L pai mal fala cun el, i cuando fala solo sabe craticá-lo por nun sustentar la família. Paulo sinte-se cada beç mais einútele. Perdiu l amprego i stá quaije a perder l casamiento.
Este puode ser un pequeinho resume de la segunda lharga metraige de la eiquipa Tiago Guedes, Frederico Serra (realizadores) i Rodrigo Guedes de Carvalho (argumentista). Ls retratos a negro i branco ajúdan a defenir un fondo de traigédia, las falas son credibles (antendo la necidade de pragas, mas a las bezes son demás), las cenas stan bien custruídas. Hai porblemas an la strutura, l ritmo ye debagaroso i repetitibo. Ye berdade que las personaiges ténen bidas mui rotineiras, mas ls cineastas poderien haber ancuntrado ua forma más anteressante de mos amostrar esso ("l cinema ye la bida sin las partes xatas", yá dezie Hitchcock). Las antrigas secundárias ténen potencial i podien haber sido más sploradas, até cumo forma de cuntrapesar la antriga prencipal.
L cinema amostra subretodo la relaçon antre l trabalho, la forma de star, l amor i la família. Nun sendo ua eideia nuoba, ye algo que ten andado arredado de ls debates políticos (nun se antende, por eisemplo, cumo puode la dreita dezir que defende la anstituiçon casamiento i al miesmo tiempo defender un sistema lhibaral de ampregos precários i sin dreitos). Ls spetadores nun teneran deficuldades an eidentificar-se cun algues personaiges i situaçones i de pensar subre las sues bidas i an cumo, aqueilho que mos parece garantido, se puode sbarrulhar a qualquier momento.
Acumparado cun
Coisa Ruim, Entre os Dedos queda muito abaixo. Inda assi, dun modo giral, ye un cinema que bal la pena ser bisto i çcutido.


Ide a la anternete




Hai uns tiempos, andaba you a passear puls jardins de la Fundaçon Calouste Gulbenkian, quando me lhembrei que habie uas anformaçones que querie saber subre eibentos que alhá s'eirien a dar. Cumo yéran horas de spediente, antrei, derigi-me à la preça de casa i fiç las mies preguntas. L rececionista oulhou para mi cumo quien mira para un amish i respundiu: «Ide a ber a la anternete».
Quedei, cunfesso, çcunselado. Si, you yá staba alhá, por que nun me dában las anformaçones personalmente? You nun tengo nada contra la anternete. Pul cuntrairo. Aliás, se nun gustasse de la anternete, nun screbirie un
post subre esso. Mas pareciu-me absurdo star alhi tan acerca i tener de sperar uas horas i ousar un meio de quemunicaçon a la çtáncia.
A cuntinar assi, qualquiera die, quando antrar ne l café de la squina i pedir un café, eilhes mándan-me bolber a casa i fazer l pedido por mail.



L Cruzeiro

Cruzeiro na Strada Mourisca an Fuonte Aldé [retrato de Alcides Meirinhos]



Muito tiempo antes de fazéren la strada nacional 221, eisistie yá la Strada Mourisca que, dízen ls bielhos, passaba siempre por fuora de ls lhugares sin entrar an ningun poblado. Esta amportante bia passa mui acerca de Fuonte Aldé, a la çtáncia de dous tiros de lapada, ou pouco mais, pa l lhado de adonde l sol se strepon i inda hai acá giente que la biu mobimantada puls almocrebes, que passában nos sous carrematos, a cabalho ou a pie. Era assi que se fazien ls trasportes i ls recados datrás. Esta Strada Mourisca queda mesmo al correr de la antiga linha de l camboio, adonde apuis de Dues Eigreijas sigue adreitos al Naso i por ende adelantre.
Cumo toda la giente sabe, nas ancruzelhadas ls nuossos abós, que tan debotos éran, ponien siempre ua cruç que, para alhá de spantar las bruxas i outros seres malinos, pedien siempre para se rezar uns Padre Nossos pulas almicas de l Purgatório. Ora eiqui neste lhugar de Fuonte Aldé, nesta dita Strada hai ua amportante ancruzelhada, Sendin a Sul, Dues Eigreijas a Norte. Um camino para Fuonte Aldé, outro para Prado Gaton, outro para Palaçuolo i para Augas Bibas. Sendo un punto de cunfluença de tantos lhugares, passarie alhi muita giente, assi que ponírun nesse sítio um cruzeiro, mui guapo i galano, que inda hoije alhá se ancontra. Na base de l mesmo ten sculpidas, an alto relebo, las almas de l Purgatório, c'ua caixica de smolas adonde ls biajantes deixában las sues deboçones. L sítio adonde stá esta amportante relíquia de l passado, ye ua ária bastante lharga que stá ne l mais cumpleto abandono: lixo, silbas, cardos i rodeiras de ls tratores por todo l lhado. Ben sendo bandeira de campanha an todas las eileiçones outárquicas de todas las fuorças políticas l amanho nun solo de l spácio ambolbiente, cumo tamien de l própio menumento que cuorre peligro de se sbarrulhar un die destes, mas assi que passa l die de ls botos, uns perdírun i ls que gánhan squécen-se de las pormessas.
Spero que un die destes i antes que seia tarde demais, haba quien se aponga i bote manos a la obra que puode ser un marco de anteresse stórico i turístico nun solo para esta tierra cumo para la region.


17/10/08

Aí que mos caiu l cielo anriba



Será que la crise ten esta cara?
Se ye esta you conheço-la bien i nun me mete miedo!


La cuonta de l burro i de l almocrebe nun me sal de la cabeça. Yá l’oubi tiempo de sobra para se haber barrido i nien remissaques tener deilha, mas bó, eilhes nun se cálhan. Ye la crise que me fai lhembrar la cuonta, pus ye tan armana.
Ye crise eiquenómica par’acá, crise eiquenómina par’alhá, crise eiquenómica ne ls jornales pagos i ouferecidos, nas rebistas de la xaldroqueirice i de respeito, na telbison i rádio, specializadas i amanhadas. An casa i fuora deilha, ne l café i ne l trabalho, cun coincidos i çcoincidos, parientes i amigos. I quando nun m’améntan neilha, buolta i meia la mie cabeça chama-la pa l de riba. Tal nun ye yá l anfadonho a que un stá agarrado.
Cumo ua çanchina esta maldita crise, que bieno nun sei de adonde nien sei porquei nien para onde bai, ye assunto de falatório de to l mundo cumo cousa hai muito nun se bie. I quier you querga quier nun querga entra-me ne ls oubidos, por bien que you sacuda las oureilhas.
S’outros cobradeiros de cabeça nun tubisse, este bundarie para m’acupar l tiempo todo, bundaba you fintar-me ne l que ls antendidos dízen, que puode ser ou nun ser berdade, porque anda por ende muita buona giente que diç l que sabe i l que nun sabe.
Dende la stória de l tiu almocrebe que fazie pula bida mercando i bendendo ouro, prata i outros pelindrengues, de tierra an tierra i sou burro de carga. Un die quando fazie sue jornada de Zenízio pa la Pruoba, eili ne l Cascalhal, un sítio adonde hai muita touça, piornos i scobas, salírun-le al camino uns turcos para le roubar toda la carga que l probe de l burro carregaba. Mientres ls biu, l almocrebe botou las manos a la cabeça i dixo: - Stamos zgraciados.
L burro quando tal oubiu percurou-le:
- L que bai acuntecer?
- Bou a perder todo l que tengo.
- I cumigo l que se bai apassar?, percurou l burro.
- A ti ban-te a lhebar i bás a carregar la carga por esses cabeços, caminos i caleijas afuora.
Anton l burro antendiu. Nas manos de l amocrebe lhebaba la carga por caminos i caleijas. Nas manos de ls turcos eirie lhebar la carga por caminos i caleijas.
Cumo esta crise eiquenómica an muito i para mi s’asparece a la cuonta de l burro de l almocrebe.
Cumo diran muitos mirandeses, quien puode fintar-se se quien alhomba son siempre ls mesmos!?


L culantro



Cuido que al ler l títalo desta crónica, mui poucas pessonas saberan de l que stou a falar, mas ye bien simples: trata-se dua yerba que a mi i al mais de la giente le gusta muito. Ten l nome científico de coriandrum sativum, i an pertués diç-se “coentro” i, anque menos, “coriandro”, an castelhano “culantro”, an francês “coriandre”, an anglés “coriandre” i an eitaliano “coriandolo”. Puoden ousar-se las semientes, puostas ne l quemido, ou anton las fuolhas berdes, que son algo aparecidas a la salsa.

Todo mundo sabe cumo ls alantejanos, por eisemplo, son grandes apreciadores daqueilha yerba i que pa ls nuossos lhados se ousaba menos, anque se tenga benido a spalhar. Talbeç por antigamente la yerba ser pouco ou nada ousada ne ls quemidos mirandeses, la palabra ye pouco spalhada an mirandés i l mais de las bezes las pessonas úsan mesmo la palabra pertuesa coentro, an beç de culantro, anque nun me parece que la lhéngua mirandesa tenga ua palabra própia para essa yerbica. Por esso, nun beio mal nanhun que se use aqueilha palabra (coentro), mas yá nun acho bien que se deixe perder esta (culantro). Por mi ousarei esta, por dues rezones: lhenguística, yá que culantro mais respeita las regras de l mirandés na sue formaçon i ye tamien ousda ne l stur-lhiones (culantru); yá que la ardei de família i squecé-la serie tamien squecer a mie bó Marie.

Dá-se l causo de que mie bó Marie, mai de miu pai, tenie de nomeada Culantra. You yá nun se me lhembra de la coincer, pus tenie dous anhos quando se morriu, mas coinci bien l’armana, tie Ana Culantra, i subretodo l filho desta, Antonho Culantro, que muita giente de Sendin inda se lhembrará del, que era algo passado de l miolho i de la pinga. Ora, esse nome ben daqueilha yerba, pus possiblemente ls antrepassados desta família fúran mui amigos de la comer i esso era bisto cumo stranho nun sítio adonde esse quemido nun era ousado. Tal apunta para que essa família tenga benido de fuora de Sendin, possiblemente de Spanha.

Lhibros antigos dízen que l culantro ye la yerba de l squecimiento. Un desses lhibros diç assi: «Quem diz coentro, diz esquecimento, & também pudera dizer pasmo, desvario & morte, porque tudo pode significar a malignidade desta ortaliça, da qual diz Dioscorides, que comida em quantidade perturba gravemente o cérebro, & causa grande detrimento ao juízo. E que bebido o sumo della, tira logo a fala, & faz esquecer, & delirar a pessoa, até que por fim mata» (Isidoro de Barreyra, Tratado das Significaçoens das Plantas, Flores e Fructos qye se referem na Sagrada Escritura, tiradas de divinas e humanas letras, com suas breves considerações, Lisboa, 1698, p. 411.) L Dicionário de castelhano de Covarrubias, que ye de 1611, yá dezie las mesmas cousas, amostrando que éran eideias antigas mui spalhadas i talbeç lhebasse las pessonas a nun comer essa yerba.

Cunfesso que até hai pouco tiempo nun sabie. I you a cuidar que la culpa era solo de l queiso! Por todo esto cuidei que l tema merecie ua croniquica lhebe, tamien para nun deixar perder l oulor de ls culantros frescos ou para nun abusar deilhes.


16/10/08

Sopas de pastor (de unto)



Sopas de pastor (de unto)

L que ye perciso:


- Ua colher ou talhadica d’unto (arrimado a 50g)
- Fatilas de pan de centeno (cul tamanho arrimado a 200g)
- Sal q.b.
- Auga

Cumo se fai:

- Rija-se (derrite-se) nua fregideira l unto;
- Noutra (ou pote) ten-se l’auga a ferber;
- Bota-se l unto derretido n’auga a ferber i ajunta-se sal (q. b.);
- Nuas malgas ten-se las fatilas de pan de centeno;
- Bota-se l’auga cul unto porriba de las fatilas.

Anformaçon:

- Tamien se puode scalfar uobos ne l’auga de l unto, que se pónen nas malgas anriba l pan;
- Estas sopas cómen-se a la purmanhana ne l Eimbierno antes d’ir pa l campo;
- ye quemido de ls pastores porque ye fácele de fazer.
- L unto debe ser de cochino.

Obs: Nun pongo retratos porque inda nun ténen oulor.
I estas sopas cheíran tan bien!



13/10/08

L'águila




L’águila ye la abe que dura mais tiempo. Chega a bibir 70 anhos, mas para chegar a essa eidade, als 40 anhos eilha ten que decedir algo defícele i mui amportante.
Als 40 anhos las unhas yá nun son firmes i aguçadas i custa-le agarrar las cousas de que se alimenta, cun la mesma facelidade que dantes. L bico bai quedando mais cumprido i ancurbado acontra l peito. Las sues alas ban quedando bielhas i pesadas, por bias de la gordura de las prumas i bolar ye cada beç mais custoso.
Anton, solo ten dues cousas a fazer: morrer-se ou ampeçar un porcesso de renobaçon que dura 150 dies. Este porcesso ampeça por bolar pa l alto dua muntanha i ancuntrar i meter-se nun niu, que quede acerca dua faia bien grande, adonde nun percise de bolar.
Apuis de achar esse sítio, ten que ampeçar a bater cun l bico na parede até l cunseguir arrincar. Spera até que l torne a nacer outro, cun l qual bai a arrincar las gárrias. Quando las gárrias nuobas ampéçan a nacer, eilha passa a arrincar las prumas bielhas i solo anton, passados que fúrun cinco meses ye que sal para tornar a bolar i para poder bibir ls restantes 30 anhos.
Na nuossa bida, tenemos que mos resguardar muita beç i ampeçar un tiempo de renobaçon, para tornarmos a bolar pul melhor camino de la bida. Debemos lhibrar-mos de todas las eideias, lhembráncias, cunceitos i outras tradiçones que mos tráien delor.
Solo lhibres de l peso desse passado ye que poderemos aporbeitar l bun resultado que ua renobaçon siempre trai. Solo lhibres de l peso desse passado ye que poderemos abrir-mos a nuobas abinturas que mos lhebarán a cuntinar la bida que benimos a bibir na tierra.

(Traduzi este testo de un outor çcoincido)


Arbles - Nespereira










Fruito que ben bien temprano, chega bien antes de ls outros fuitos amaduráren. Estes son de l anho passado, mas bien debrebe tenemos ende ls desta temporada. Cuntórun-me que hai tierras, cumo l Porto, adonde ye coincida por outro nome, ende las bendedeiras nun le gusta muito que le percúren por quando bende la niespera. Quien l fazir puode purparar-se para lhebar ua repuosta que mete la família, la armaçon de la tie cumpuosta pur uas carbalhadas, assi a modo de l Norte ou ua trepa.
Manganórios ye l nome que se le dá i assi las bendedeiras i ls mercantes antendén-se sien oufénsias de maior.


11/10/08

José Leite de Vasconcelos – L camino mirandés (2)


[cuntinaçon]


04. Acabados ls studos secundários, ne l coleijo de San Carlos, ne l Porto, José Leite de Vasconcelos matriculou-se [anho letibo de 1881 / 1882] na Scuola Médico-Cirúrgica de l Porto, ende se formando an médico, brilhantemente, nel anho de 1886, tenie 28 anhos. Ye anquanto studante de medecina que JLV çcubre la eisistença de l mirandés i faç ls purmeiros studos de la nuossa lhéngua. La lhenguística yá era para el ua paixon, pus scribe an 1883: “Eu estou mais enthusiasmado com a linguistica do que com as tradições Populares. Enquanto não explorar todos os dialectos portugueses intra e extra-continentes não descanso [Carta a António Tomás Pires, cit. an José Leite de Vasconcelos – fotobiografia, ed. Verbo / Museu Nacional de Arqueologia, 9. 45]. Mais tarde, an 1900, ha de screbir ne ls Estudos de Philologia Mirandesa [I, p. 4]: “... quem, desde 1876, quasi não pensa noutra cousa que não seja a historia da boa terra lusitana, particularmente no seu lado ethnologico e linguistico, e quasi não aspira a mais nada, senão ao gôzo de contribuir para o vasto thesouro da sciencia com um facto ou uma ideia nova, embora de modestas proporções.” Fui este sou antresse an relaçon als dialetos pertueses que acabou por l lhebar até al mirandés, pus naide acha aqueilho que nun stá purparado para achar.



José Leite de Vasconcelos an 1886, quando se formou an medecina



05. Nuas férias an Guimaranes, JLV oube dues ou trés palabras mirandesas a un coincido del, i ua dessas palabras era cheno, ende quedando a saber que an Miranda se falaba ua lhéngua que nun era la pertuesa [Estudos ... , I, p. 3]. Ye un coicimiento andeble este, mas l própio JLV l baloriza cumo un passo de aprossimaçon al mirandés i de purparaçon pa l sou coincimiento mais fondo. Cumo teneran chegado tales palabras a essa pessona amiga de Guimaranes ye algo que nun sabemos, mas todo esso mos dá para cuncluir que habie algun coincimiento de que na tierra de Miranda se falaba de modo defrente de l pertués.


06. L coicimiento de l mirandés sério ampeça solo algun tiempo apuis, assi cuntado por el mesmo: “As primeiras informações que colhi a respeito do dialecto mirandez devo-as, na maxima parte, ao estudioso alumno da Academia Polytechnica do Porto o meu amigo o snr. Manoel Antonio Branco de Castro, natural da freguezia de Duas-Igrejas (concelho de Miranda).” [Dialecto Mirandez, 1882, p. 10]. Antoce, l camino mirandés de JLV ampeça ne l Porto i pulas manos de un mirandés, anque loinge de las tierras de Miranda.

La chegada de JLV al coincimiento cun Manuel António Branco de Castro, nun se dá por acaso, cumo yá dezimos, mas porque ls antresses de l moço studante de medecina éran coincidos de ls amigos del: “Frequentava eu, em 1882, o 1º anno de Medicina na Eschola do Porto, quando dois meus contemporaneos e amigos, hoje medicos, Affonso Cordeiro e José Joaquim Pinto, sabedores de quanto eu apreciava as tradições e a lingoagem do povo, me disseram que andava matriculado na Academia Polytechica um rapaz de Miranda-do-Douro, que sabia com perfeição a lingoa d’essa terra, pois a fallava desde criança.” [Estudos ..., I, p. 3]. Passados poucos dies yá JLV se ancuntraba cul sou colega de Dues Eigreijas. Todo se passou nun die feriado i que era demingo a la tarde, pa ls lhados de la Cedofeita, pus l studante Branco de Castro moraba ende nua ‘república’.

Fui un demingo de que JLV nunca mais se squeciu an to la sue bida, i cunta-mos todo dun modo eimocionado, cumo quien ten cuncéncia de que un fato stórico se stá a passar: “Nunca me esquecerá tal domingo! Cada indivíduo tem as suas datas célebres: um, porque lhe nasceu um filho; outro, porque recebeu uma herança. Para mim o dia em que pela primeira vez na minha vida ouvi falar seguifamente mirandês, e em que esbocei as primeiras linhas da sua grammatica, constitue tambem uma viva memoria.” [Estudos ..., I, p. 4].


07. La çcriçon deste ancuontro ye ua pieça notable, repassada de eimoçon i alguns toques románticos, screbida por JLV, a cumbite de Trindade Coelho, an 11 de Janeiro de 1897 i publicada ne l jornal diário de Lisboua Reporter (n.º 1517, de 13/01/1897), apuis reproduzida ne ls Estudos de Philologia Mirandesa [I, pp. 4-5]. Se un die se fazir un filme subre la çcubirta de l mirandés, eiqui assentará ua de las passaiges mais notables, pula cierta. Dada la sue amportança i porque esta obra nun ye agora fácele de achar, eiqui queda la trascriçon antegral de l testo de JLV:

“Branco de Castro, reclinado sobre a cama, no seu pequeno quarto de estudante, recitava vocabulos, conjugava verbos, declinava nomes; eu, sentado numa cadeira ao pé, ia apontando fervoroso tudo o que lhe ouvia, e que para mim era como aquellas maças de ouro que, segundo um conto popular bem conhecido, saíam da bôca de uma virgem bem fadada, quando fallava ao seu noivo.

Num quarto vizinho estavam alguns estudantes tocando guitarra, e entre elles o meu prezado amigo Joaquim Maria de Figueiredo, conceituado pharmaceutico nesta cidade, o qual ainda hoje falla nisto; os estudantes interromperam a musica, e vieram ouvir. Ao contrário de Orpheu, que, ao som da sua lyra, arrastava os penhascos e fazia parar os rios, aqui a musica cedia ao encanto da lingoa de Miranda! Isto constituia de facto uma novidade para os estudantes, que não sabiam que em Portugal se fallava outra lingoa além do português de Bernardes e Garrett. O mais encantado, porém, era eu. Com certeza não se escutavam com maior attenção os araculos de Apollo em Delphos, ou os de Zeus em Dodôna, do que eu as palavras que o meu Branco de Castro proferia, sereno e resignado, deante de mim.

Diazia elle a principio: - «Isto é uma giria de pastores, uma fala charra, não tem regras, nem normas!». Mas, quando eu lhe mostrava que as correspondencias d’ella com o latim eram certas, que a conjugação sguia com ordem, - elle pasmava, e admirava-se que entre os cabanhaes de Genizio, e em meio dos huortos de Ifánez se pudesse ter feito cousa tão regular como era a lingoa que velhos cabreiros lhe haviam ensinado em pequeno. E tambem se enthusiasmava, e começava comigo a venerar esta desherdada e perdida filha do latim. Subia então ao auge o seu espanto, quando, não se lembrando casualmente de um vocabulo, ou não lhe acudindo logo á memoria a flexão de uma verbo, eu lh’os indicava theoricamente, apenas baseado nas leis que pouco a pouco ia deduzindo dos factos observados.

Assim, ao cabo de algumas horas, e com mais uma ou outra notícia que colhi posteriormente, obtive materiaes que me bastaram para caracterizar nas suas feições mais geraes o mirandês.”


08. Quando se dou este ancuontro de JLV cun Branco de Castro? Nun sabemos al cierto, mas fui antes de Júnio de 1882, pus nesse més yá JLV staba a publicar l purmeiro testo an mirandés, la cuonta ‘Cristo i San Pedro’, na rebista sebilhana El Folklore andaluz, p. 176. Anton, nun andaremos mui loinge de ls feitos se dezirmos que todo se haberá passado ende por Abril ou antes. Nessa altura tenie José Leite de Vasconcelos 24 anhos i andaba ne l 1º anho de curso de medecina.


(cuntina)




Galandun Galundaina



Quando antrei na sala la cousa staba cumpuosta i cume sintalhos yá nun habie de bago, alhá me fui runsiando antre las personas abornaladas nas cadeiras i la parede de l salon l más acerca que pude de l triato cun lhuzes. Aparécen bombo i caixa, çanfona, gaita de fuolhes i más strumientos que algua beç bi a la banda de Miranda anté que sal ua boç assi cume un truono que fai calafrius na spina: "Dius mos dé buonas nuites!" Antón, "buonas nuites mos dé Dius", salírun-me las palabras cume se nun qualquiera salon de fiestas de l Praino aguardasse la mie beç de dedicar l disco nessa nuite. Para alhá de las notas musicales que íban antrando cun más ou menos rejisténça pulas oureilhas adrento inda salie la fala que le daba ua forma scorreita a las tonalidades musicales capazes de amprenhar de alegrie a quien la oubie. Aspuis benírun pauliteiros i caretos, tocou-se la moda de l fraile i saltou-se l castielho, oubírun-se Toques do Caramulo, l coro cun coristas grandes i pequerricos. Fúrun çtintos ls Galandun Galundaina que más ua beç lhebórun la tierra, la música i la lhéngua a outros lhugares adonde tamien pássan abelhones criados no Praino. A eilhes dedico estas poucas palabricas pul cachico de nuite passado al sou redor i amostro que ls pauliteiros tamien puoden dançar adaptando-se a sonidos çfrentes de la gaita de fuolhes.



10/10/08

L'alma

Einutles son las palabras, que l biento reflite.
Trágan-me n´alma l alento, cumo d´outrora.
Quejira oubi-las, santir l afago.
Agora nun me dízen nada.
Stan suoltas al biento, perdidas.
Trágan-me paç, un santido.
Déien-me la mano de mansico,
Duol-me l'ouséncia de naide.
Dei-te todo, la mie alma
Deste-me nada, nin un pouco de paç.

08/10/08

Nun sei l que bos diga

Cruç cobrada



Nua de las mies, poucas, salidas algo más loinge de l cortiço, cantusei-me antre carreirones i ancruzelhadas, senaras, lhagonas, silbeirones, scobales, peinhas, cereijales, chafarizes, paredes de cerrados, ourrietas de yerba seca, sítios de ribeiros an eimbiernos más molhados … cachicos de mundo tan acerca que anté un s’anraiba quando mos damos cuonta de l tiempo passado cume cousas pasmadas a mirar de boca abierta para un bidrico que pon la giente a bulhir i a falar. Modernices que usa quien quier, quien puode i a quien le dá la gana. Afinal diç que stamos nua democracie, dizen, que al que a mi me dá fé cume bicho de algun antendimiento nunca outro regime bi. Sentir uns calafrius de l que benie de trás si senti mas a la parte esse aire de cenceinho nien para custipar dou, nada más ampalpei.


Buono, mas la cumbersa nun era esta la que you querie tener cun bós hoije, nó que l assunto son caminadas pul Praino i nada de politiquices, por esso traio-bos eiqui un de ls maiores atentados que alguien, por çcoincimiento, por çcuido ou pul que seia, fizo ou deixou que fazíssen: cobrar, ou deixar cobrar ua cruç i deixar ls cachos (un, que ls outros nun ls çcubri) azimbrados no meio duas yerbas arrastrado por ua máquina de amanhar caminos, nun será l maior feito de quien debe cuidar l património. La cruç stá assinalada nas cartas melitares 1/25 000 de 1950 na ancruzelhada antre la Lhagona Grande i la Lhagona Pequeinha de Malhadas i essa cruç (ou l que sobra deilha) ten uas seinhas de marron - cruzes - eiguales a las seinhas de la Cruç de Braço Cobrado no termo de Sendin adreitos a Ourrós.
Que dreito tenemos a çtruir l que outros cuidórun durante seclos ou miles d’anhos para que hoije pudíramos ouserbar? Que salbaijes mos fazimos an nome de la modernidade?
Á tiu persidente de Malhadas ... ou de Miranda! se me stais a oubir preguntai a quien partiu la cruç de la Trindade cume la punírun outra béç de pie.

Menos que esso nun sei que bos diga …





07/10/08

Citaçon de l Die (Palabras)


La ferramienta percipal pa la manipulaçon de la realidade ye la manipulaçon de palabras. Se podeis cuntrolar l senificado de las palabras, podeis cuntrolar las pessonas que ténen de ousar las palabras.
Philip K. Dick, outor de ficçon científica


[An anglés:
The basic tool for the manipulation of reality is the manipulation of words. If you can control the meaning of words, you can control the people who must use the words.
- Philip K. Dick, sci-fi author]


06/10/08

Arbles-Fieira










Stá ne l tiempo de las brebas i tan saborosas queilhas son.
Quando era garoto, las purmeiras que aparecien nas feiras para mercar benien de baixo, nun serie de tanto abaixo, mas cuido de tierras que tenien las sues fieiras nas arribas mais acerca de l riu Douro.



05/10/08

Die de l Porsor


"L que you quiero, arriba de todo, ye que bíban felizes."

"Nun le dixe talbeç estas palabras, mas fui isto l que quije dezir. Ne l çumário, pus assi:
Cumbersa lebe cun ls rapazes. I pedi, más que todo, ua cousa que questumo pedir als mius alunos: lialdade. Lialdade cumigo, i lialdade de cad'un para ls outros. Lialdade que nun ye solo nun anganhar l porsor ou l camarada: lialdade atiba, que mos fai, cumo tal, a cuntar sien miedo las nuossas fraquezas ou a dar-mos la risa solo quando tenemos buntade (i anton rirmos-mos mesmo, porque nun ye lialdade deixar anton de mos rir) ou a nun ajudar l camarada an falso.
Nun sou, cerca de bós, más que un camarada un cachico más bielho. Sei cousas que bós nun sabeis, de la mesma maneira que bós sabeis cousas que you nun sei ou que yá me squeci. Stou eiqui para ansinar uas i daprender outras. Ansinar, nó: falar deilhas. Eiqui i ne l pátio i na rue i ne l barco i ne l camboio i ne l jardin i adondequiera que mos ancóntremos"
Nun acabei sien le fazer ber que la classe ye nuossa. Que todos ténen l dreito de falar, çque fale un de cada beç i nun tire la palabra a quien stá cun eilha."

Sebastião da Gama, Diário


Hoije l die ye mi nomeado: para alhá de la República, diç que tamien se celebra l Die de l Porsor. You nun sou muito de dies de isto i daquilho, mas cumo sirbe de çculpa para screbir un cachico de Mirandés, eiqui queda un cibo de l Diário (screbido hai más de 50 anhos) de Sebastíão da Gama, poeta i porsor (nun sei se por esta orde, mas isso tamien pouco amporta), a mod'houmenaige a todos ls porsores.