31/05/15

Anformaçon



Anformaçon

Zde muitos anhos que sou assinante de l Jornal Nordeste l que me permite quedar a la par de muitas nuobas de la region de l Nordeste Stramuntano.

Tamien quedar a saber eideias i oupeniones, subre ls muitos temas que ende son screbidos.

Nas dues redadeiras eidiçones fúrun screbidos i assinados dous trabalhos que me merecírun muita atencion, screbidos por Jorge Nunes, pessona mui conhecida i que mos merece stima i admiraçon. 

L tema era l nuosso amigo, i porsor Amadeu Ferreira -Transmontano Sábio e Peregrino.

Dous testos de muito conhecimiento i amportáncia, dado séren rebelatibos de quien fui este trabalhador, Amadeu i l'amportáncia que ten subre la cultura, you li i reli.

Porque spertou an mi muito anterresse cuido que tamien será para muita giente, dende you falar eiqui neilhes, tamien deixo dous retraticos subre ls testos que se puoden lher.




30/05/15

La quelor d'aquesta madrugada an la primabera brasileira nun deixa-me drumir i dou-me ganas d'atualizar-bos subre ls mius studos lhenguísticos.
Fai quaijeque dous anhos ando a studar l guarani, ũa lhéngua indígena de l'América de l Sul oufecial ne l Paraguai i falada por mais de 7 milhones de pessonas naquel paíç, para alhá de l'Argentina, Bolíbia i Brasil. Ye la percipal lhéngua indígena de l cuntinente i tamien oufecial ne l MERCOSUL. Fúrun ũa besita al Paraguai an 2013, para alhá de la chegada de bários paraguaios a la mie cidade para lhaboriar, que fazírun-me antressar-me por daprender esta lhéngua. Cunfesso-bos que ye la lhéngua mais çfícil qu'yá studei, i inda nun puosso mantener ũa cumbersa mui demorada an guarani. Mas puosso apersentar-bos un bocadico daquesta lhéngua tan antressante. L guarani ye ũa lhéngua aglutinante, ó seia, formada por prefixos i sufixos que júntan-se a ũa palabra para dar bários sentidos a las frases.

EISEMPLO (TECHAPYRÃ)
Las saudaçones (Maiteikuéra)

- Mba'éichapa neko'ẽ?
- Cumo amanheciste?

Mba'e = cousa, algo
icha = cumo
pa = sufixo d'anterrogaçon

ne = cunjugaçon de modo 'chendal' de l "tu" antes de palabras nasales
ko'ẽ = amanhecer

OUTRO EISEMPLO (AMBUE TECHAPYRÃ)
- Mba'éichapa nde pyhareve?
- Cumo stá la tue manhana?

- Mba'éichapa nde ka'aru?
- Cumo stá la tue tarde (hourário del almuorço)?

- Mba'éichapa nde asaje?
- Cumo stá l tou çcanso de l almuorço? (Cuido que l guarani ye la única lhéngua cun ũa saudaçon pa l hourário de l almuorço i l çcanso)

- Mba'éichapa nde/pende pyhare?
- Cumo stá la tue/buossa nuite?

La repuosta a aquestas preguntas puóden ser:
- Iporã, aguyje. / Ivai. / Iporãiterei. / Che che porã.
- Stá bien, oubrigado. / Stá mal. / Stá mui bien. / Stou bien.

L mais antressante nesta lhéngua ye que, quando an mirandés tenemos ls pronomes i preposiçones, an guarani eilhas son partículas que júntan-se a la palabra ouriginal i bai-se a anserir mais sufixos ó prefixos. Eisemplo:

kuaa - saber
reikuaa - tu sabes
reikuaase - tu quieres saber
reikuaave - tu sabes mais
reikuaaseve - tu quieres saber mais
reikuaasevérõ - se tu quejires saber mais
reikuaasevépa - quieres saber mais?

Esso es un pequeinho eisemplo de l que ando a studiar i daprender. Ah!, tamien estou a studiar l catalan. "Per això estic senza temps per el mirandès" (Por esso ando sien tiempo pa l mirandés).

Se quejires saber mais, screbe-me!
(Reikuaasevérõ, ehai chéve!)

29/05/15

Lhona



Bitorino mercou uns çapatos nuobos nua feira i lhougo que chegou a casa fui-se a pie de la tie i percurou-le:

- Einés l que achas?

- Acho l quei?

-Nun bés nada de defrente?

-Nó….

Bitorino fui a sou quarto de drumir, tira toda la roupa i torna an pie de la tie todo znudo só culs çapatos calçados.

-I Agora? Yá bés algua defrença?

- Nó. L “couso”, cuntina çpindurado para baixo, assi cumo staba onte i cumo bai star manhana.

-I sabes porquei el stá çpendurado para baixo?

Percurou Bitorino.

- Porquei?

Respundiu Einés.

-Porque stá a mirar pa ls çapatos nuobos!


-Hum…anton bien podies tener mercado un chapéu …

Catrina Certeza


Aqui bai ua sugeston de leitura anque nun seia an lhéngua mirandesa...

Este lhibro yá data de 1988 mas you só l li nestes dies. Nun sei se eisiste ua traduçon pertuesa para quien tenga miedo de nun antender la stória (assi i todo nada cumplicada), cuntada ne l oureginal an francés, por Patrick Modiano que recebiu, l anho passado, l prémio Nobel de lhiteratura. Ls zeinhos que tamien son mui guapos son de l'outorie de Jean-Jacques Sempé. Talbeç este nome tamien bos diga qualquiera cousa....! L lhibro lei-se mui bien i ye angraçado. Aqui bai anton esta sugeston...

25/05/15

Bideo - Jogo de l fito

-Este bideo fui sacado ne l die de ls "Jogos Populares" pormobidos pul'Associaçon "Sol Nascente" de Zenízio limpassado.
-L sítio fui ua cortina eili bien arrimada a la sede de l'Associaçon.



23/05/15

La bielha bicicleta



Siempre gustei de çporto.

Nun sou perdido por nanhun deilhes, duns gusto mais que doutros, cumo quaije todo na bida, i cumo cúmben que seia para que nunca me deixe amboubar.

An mie casa habie ua bicicleta, ua “pasteleira” cuido que era assi que se dezie, miu pai cuido que nunca gustou d’andar de bicicleta, dezie que ls pies na tierra era adonde se sentie bien. Ls rapazes çputabamos la bicicleta i nun sendo you l mais bielho, andaba muito poucas bezes. Até queilha fui mercada pa l mais bielho i só muito mais tarde que agarrei la licença an Miranda.

Agora l ciclismo ye ua de las cousas que admiro, çporto de fuorça i rejisténcia, quando essa fuorça ye berdadeira, nun ten drogas ye d’admirar l que ls ciclistas lhúitan, pedálan, ambora la redadeira parte de la corrida me deixe un pouco triste. Ou seia quando beio ciclistas, siempre a fazer ronha, ancostados als outros, solo de beç anquando bótan uns spurriones pa ls outros béren.

 Esses mesmos quando yá cula chegada (meta) a la bista de todos, míran al sou redor, para ber qual ye la posiçon de ls cumpanheiros i de quien çputa la corrida, i zás ende nun sfregante quieren passar la meta an purmeiro lhugar.

 A miu ber nun stá cierto, peçque la bitória nun stá reserbada para quien puxou, trabalhou i lhuitou durante la corrida.


Mas esso sou you a pensar, se calha l mundo ye mesmo assi, stá talhado para que séian siempre ls mesmos a ganhar, mesmo que nun téngan feito nada pa l merecer. 



22/05/15

Anformaçon




(Fuonte d'anformaçon)


- Dá que pensar.

- Sendo de cieto modo l mirandés ua lhéngua falada, por este numaro, podemos ber quales las çficuldades que ten an se mantener.

-Ua cousa ye haber giente outra cousa ye l´aldé quedar zerta.(L mesmo acunteciu culas demais aldés de l praino, de l território de la lhéngua)

20/05/15

L curador







Ne l tiempo de mie mai, se fusse bibe astanho fazie ciento i un anhos d’eidade.

Dezisse que un de ls melhores curadores era la çurça. You siempre acraditei, i quien sou you para nun acraditar ne ls mais bielhos an special ls mius pais que fúrun la melhor i mais taluda referéncia ne l que toca a sabedorie, spriéncia de la bida.

Mas todo esso tenie a ber cula chicha, todo esses cundimientos nun tenien nada a ber cula alma nien cul coraçon.

Nun sei porquei, nestas cousas de l’alma de l coraçon, las paixones i zgustos nunca habie grandes cumbersas cun naide, era cumo se fusse un rincon sagrado, an que la preocupaçon percipal era nun falar muito, nun dar a saber la grandura quier de ls amores quier de las falsuras, cumo quien diç de las traiçones. Tenien-se, sufriesse, nacien i morrien i falar deilhas era cousa proibida. Mas pula cierta sien l saber l melhor curador era l tiempo, esse era pula cierta l remédio para esta maleita.
 Al percípio la delor ye fuorte, cunsumie ls sentidos, adominaba ls pensamientos, queima que nien tiçon sacado de l lhume, andasse de monco caído, mas deixasse passar, la delor amorrinha, seca, las palabras i las rezones pa las çculpas tamien yá nun s’ancúntran.
L tiempo, esse milagreiro sana las fridas, quantas bezes repon la berdade, i amostramos que hai bida para alhá de las paixones.
Porque paixones i traiçones siempre las houbo, las melas por eilhas deixadas ye que serán defrentes.

A ua berdade chego you hoije, quien mais s’antrega mais sufre, puode ser an siléncio, apartado de l mundo mas l sufrimiento stá bien a la par de la grandura de l amor que s’agarra.

Até se puode dezir que amar i sufrir son las mechas de la bida, s’assi nun fusse talbeç la bida nun tubisse sentido, serie ua cousa sien sabor.

Mas nun hai cousa mais eirrada, l sufrimiento nun fai falta a naide.

Assi cumo nadie ten l dreito de fazer sufrir.

L tiempo ten birtudes.



19/05/15

Zbirar




Hai cachicos na bida que pouco mais queda que nun seia       quedarmos an siléncio.

I ne ls redadeiros tiempos esses cachicos son bezes de mais, hai que mirar la bida dun jeito lhimpo.

Puro anganho este mirar.

La bida al redor peçque stá chena, de bezinos, amigos, parientes, cumpanheiros, siempre pensando que son parte dun todo.

Que nunca stan loinge.

Partilhar las tristezas i alegries.

Porque la bida ten destas cousas, la bida a Dius pertence, i nós humanos solo somos dunhos deilha por cundiçon.

Siléncio.





14/05/15

Lisboua, Cachico de l Cielo na Tierra.






 La Maçcara Eibérica passeou-se na baixa lisboeta. De uolhos sbugalhados las personas quedában se a scuitar i mirar todo aqueilhe sonido-quelorido. Ls chocalhos rujan çpindurados de ls quadriles de ls maçcarados. La bestimienta bariada i quelorida nun deixaba a naide andefrente. Habie muitas arremetidas de maçcarados  a sfregáran nas rapazas cul arrolhar sonante i eilhas soltában risadas de cuntentamiento  receloso.


Tubíran folgo ls Gaiteiros de Mogadouro que nun se cansórun de tocar i ls pauliteiros de Miranda a bater palos cula fuorça de fazer parar turistas para sacar retratos. Parabienes a dambas las dues Cámeras Municipales i sous persidentes.


La nuite stube caliente. Nun se cabie na praça de l Rossio, adonde ls Galandun Galundaina cantórun i ancantórun.


Son estes eibentos buonos para possiblitar l ajuntouro de muitos de ls cunterránios a bibir na grande Lisboua. Son las nuossas tierras, las nuossas tradiçones, l que buemos an tiempos de ninos que mos faç star eilhi.


L çfile ampeçaba na Praça de l Municipio de Lisboua. Sabie you que l chocalheiro de mie tierra, Bempuosta, íba partecipar. Andube a buoltas até lo ancuontrar. Acheguei me al cantico i dei de caras cun personas que nun pensaba ancuontrar i fui buono. Dar un abraço ó un beisico a quien coincemos i estar antre ls de la nuossa tierra ye tener un cachico de l cielo na tierra.


Anquanto eilhi stubímos deu para mirar alredror i ber que l mesmo se passaba culs doutras tierras. De l cunceilho de Mogadouro: Tó, cun sou Farandulo; Bruço cul Soldado i Sécia; de l cunceilho de Miranda de l Douro: l Bielho i la Galdrapa de S.Pedro de la Silva. Estes stubíran eilhi a nuosso lhado i deu para perceber l quanto le gustaba estar antre ls sous. Ls Caretos de Podence nun çcansaban cun sues chocaladas, i tamien nuossos amigos i bezinos spanholes que muito animórun l çfile.


Bondada mirar alredror i ber la alegrie na cara de todos. L nuosso cuntentamiento de estar cun muitos que yá nun bíamos hai muito i apuis ancuontrá los eiqui, fuora de la tierra, ye cumo mos calcer al lhume an tiempos d’ambierno a buer ua pinga, quemer ua chouriça i dar dues de cumbersa. Nuossas bidas merecen cachicos assi.



Parabienes als ourganizadores i partipantes.

Lisboua, 10 de maio de 2015

10/05/15

Cuonta – Las trés penheiras







Un cierto die houbo un tiu percurou un sábio i dixo-le que percisaba de falar subre outra pessona.

L sábio alhebantou ls uolhos de l lhibro que lie, i percurou-le:
-L que quieres falar cumigo subre outra pessona yá passou pulas trés penheiras?

Trés penheiras? Sclamou l tiu mui curjidoso
 -Si, respundiu l sábio

La purmeira ye la berdade
 L que quieres falar cumigo de l outro ye berdade ou oubieste falar?
 Se acauso ye algue que tengas solo oubido falar, ancerramos l assunto.

Assi i todo bamos pa la segunda penheira.

L buntade (gana)
 L que quieres falar ye buono?
 Ajuda a custruir caminho?
 Dá buona nomeada a la pessona?
 Ye buono que assi seia, que resolba algua cousa, deia upas ne l sentido de pormober la pessona.
 Se l assunto ye cousa buona anton inda assi tenemos qu'ir pa la terceira penheira.

La necidade
Cumbén falar, s’ajuda a melhorar la bida dessa pessona.

Para fin de cumbersa l sábio concluiu:
Se passou nas trés penheiras, fala, stou pronto a oubir, quedo cuntento puis stás a ajudar.
 Assi i todo se nun passar al menos nua penheira, squece todo i dá por ancerrado l assunto.

 Puis será ua xaldroquiçe que solo serbirá para ambenenar, criar rancor i zantendimiento.


07/05/15

La solidaridade, l ADN i Trás ls Montes



 La solidaridade ye ua de las culidades houmanas. Pula cierta ua de las melhores caractelisticas de las gentes de Trás ls Montes. Faç parte de l nuosso DNA, zde tiempos eimemoriales. Todo l mundo i cada un de nós ten, pula cierta, lhembranças, recordaçones, teçtemunhos de bien fazer, aciones i situaçones de solidaridade antre nós, que sendo proba de l superior fundamiento de l caractele nordestino,  fui i será eigualmente un de ls pilares de subrebibença coletiba. Ser solidairo esta mos ne l sangre.

Quien nun se sente nun ye filho de buona gente. Quando l poder central abaixa ó priba, Moncorbo ó ls moncorbenses de algo a que tenemos dreito, çperta an nós, de modo natural la rebuolta coletiba i solidaira. Mas nun somos ansensibles nien mos ye de todo alheno se esse rebaixamento ó pribaçon fúren eisercidas nun bezino nuosso, nun qualquiera cunceilho de l nuosso çtrito.  Son muitos i bariados ls eisemplos de justo apoio a reibindicaçones i portestos nordestinos coletibos. Porque todo quanto fur sacado als nordestinos, steian eilhes adonde stubíran, ye mos an maior ó menor parte sacado a cada un de nós.

I se l perjuízo que mos causan fur feito a modos de gracia, sien aporbeitar a naide, anton la nuossa rebuolta i portesto será, justamente, maior i mais justo se assi fur possible.

L nordeste nun ye un arquipelago. Moncorbo nun ye ua ilha. L que acuntece ne l nuosso cunceilho diç mos respeito, mas l que se passa al nuosso redror nun mos ye, nien puode ser, andefrente. Sempre que ua populaçon ó territoiro nordestino ye pribado de l que quier que seia, ye tamien a nós que priban, na debida porporçon.

Nun sou natural de Miranda nien falo mirandés, bien cumo ls membros desta Assemblé i la maiorie de ls nuossos cunterránios nordestinos. Mas nien Miranda nien la lhéngua mirandesa mos son alhenos ó andefrentes. Somos, justamente por esso, l único çtrito, la única region pertuesa, cun dues lhénguas ouficiales.

La lhéngua ye l maior, melhor i mais percioso patrimonho que tenemos. Ye la lhéngua que mos permite spressar todos ls nuossos sentimientos. Ye atrabeç de la lhéngua que manifestamos l amor, la raiba, l ódio, la cumpaixon, la delor, la alegrie i todas las outras manifestaçones, buonas ó malas. Las nuossas lhénguas son l pertués i l mirandés. Fazen parte de l nuosso patrimonho. Nun  falo, cumo dixo, l mirandés. Mas antendo lo. Antendo lo, curjidosamente quando l leio an boç alta. Porque, pouco me dezindo la grafie scrita, ls sonidos stan me todos mui próssimos i familhares. Porque l mirandés, ambora cunfinado na sue eisséncia a las tierras de Miranda nun ten ua raia rigeda i ambiolable. Cuntaminou i fui cuntaminado por to la region anbuolbente!

Amadeu Ferreira, falecido recientemiente, tubo bárias houmenages an Lisboua i ne l nordeste. Tubo muito menos que las que merecie i mais que las que deseiaba. La que mais ansiaba nun le fui feita. A el i a nós que somos nordestinos, que somos stramuntanos, que somos de la Tierra de Dues Lhénguas: la assinatura pur Pertual de la Carta Ouropeia de las Lhénguas Regionales ó Minoritairas.

Esso nun acarreta nanhun custo pa l Stado Pergués. Nien monetairo, nien, que se saiba, politico. Somos un de ls poucos stados que inda nun aderiu a essa carta. Anquanto nordestinos stamos a ser spropriados de un bien smasiado amportante para que mos quedemos calhados assistindo sien nada dezirmos, sien nada fazermos.

La recusa negligente de l stado pertués an assinar la Carta Ouropeia de las Lhénguas Regionales ó Minoritairas ye ua oufensa als mirandeses, ye ua oufensa als nordestinos, ye ua oufensa als stramuntanos, ye tamien ua oufensa als moncorbenses.

L 25 d’Abril que hai bien pouco celebramos trouxe mos de buolta la democracie i la lhiberdade presas durante décadas. Sendo cierto que ua de las principales reglas de la democracie ye l goberno de las maiories, ua de las principales cunquistas de la lhiberdade ye l dreito de las minories.
Por esso porpongo a esta nobre Assemblé que analise, çcuta melhore i altere, se assi l antander, mas que aprobe la seguinte moçon:



Moçon

La lhéngua mirandesa ye la segunda lhéngua ouficial pertuesa zde janeiro de 1999 cunsagrada na lei 7/99 de 29 de janeiro da Assemblé de la Republica adonde l Stado Pertués recoince l dreito de cultibar i pormober la lhéngua mirandesa anquanto patrimonho cultural (artigo 2.º) bien cumo l dreito a apoio científico i eiducatibo (artigo 5.º).
Miranda de l Douro i l mirandés son, respetibamente, territoiro de Trás ls Montes i patrimonho cultural de todos ls stramuntanos.

Al nun assinar la Carta Ouropeia de las Lhénguas Regionales ó Minoritairas l Stado Portués stá a cuntrariar ua determinaçon de la Assemblé de la Republica, sien qualquiera beneficio coincido, perjudica gratuitamente la region mirandesa i stramuntana i las sues gentes.
A Assemblé Municipal de Torre de Moncorbo, reunida an sesson Ourdinaira a 27 de Abril de 2015 delibera ne l ámbito de las sus cumpetenças cunferidas pula alínea o) de l n.º1 de l artigo 53.º de la Lei 5-A/2002 de 11 de janeiro:
Manifestar l sou firme i einérgico portesto pul zanteresse gobernatibo nesta matéria; eisigir de l Goberno de la República la assinatura ourgente de la Carta Ouropeia de las Lhénguas Regionales ó Minoritairas;
Peticionar to las antidades públicas an geral i las stramuntanas an particular, a se associóren a esta atitude de portesto i eisigéncia;
Dar coincimento desta moçon a to las Cámeras i Assemblés Stramuntanas i publicitar la ne ls principales órganos de comunicaçon;



Assemblé Municipal de Torre de Moncorbo, 27 de Abril de 2015

02/05/15

Porquei?

Un de ls poemas que mandei pal cuncurso de Astorga
 



Porquei?


Porquei anteimo an percurar
Aquilo que sei perdido
Porquei anteimo an lhembrar
Aquilo qu´habie d´haber çquecido.



Sento-me an pie de l camino
Arrimada a nada quaije
Nesta busca an zaspero
Que nien you própia sei se quiero
Sien trabon i sien paraige.



Percuro ne l fondo de mi
Nua dega sien ferruolhos
Quiero siempre algo i nien sei
Se l que quiero nun le tenerei
Mesmo delantre de ls mius uolhos.



Ye siempre ua mistura de falta
Cun l´ancansable percura
Ye siempre alegrie i delor
Ye amor i zamor
Ye bintura i zbintura.



Mas se un die
Passares a la mie puorta
I me bires
Sien esta mie anquietaçon
Toma-me l pulso i l coraçon
Porque a la cierta
Starei muorta…