09/10/09

La fala an purmeiro



[Testo publicado na FUOLHA MIRANDESA - Jornal Nordeste de 7 de Outubre de 2009]



La léngua sin scrita bola,
Bai-se cumo ua airaçada;
Pouco bal la scrita sola,
Se por naide ye falada.
Fonso Roixo [Quadra 124, de L Purmeiro Libro de Bersos]


Esta quadra diç bien l que penso subre la relaçon antre la fala i la scrita dua lhéngua, an special de la lhéngua mirandesa. Las lhénguas ampéçan por ser fala i solo apuis, a las bezes muito tiempo apuis, ye que ampéçan a ser screbidas. Esso quier dezir que la fala ye la raíç, la madre de las lhénguas i ye por esso que estas se muorren quando la fala se calha. Quando falamos de la fala nun stamos a cuntar cun uas palabricas de beç an quando, mas cula fala de l die a die, eilemiento eissencial de quemunicaçon antre las pessonas, seia na família i na sociadade, seia ne l quemércio, seia an atos anstitucionales, cebiles ou relegiosos.
La berdade ye que ne ls redadeiros cinquenta anhos la lhéngua mirandesa ten benido, als poucos, a perder terreno an relaçon a la fala, ne l cunfronto cula lhéngua pertuesa. L pior de todo ye que tamien la família fui deixando de ser l centro de ansino de la lhéngua i de prática de fala de la lhéngua antre pais i filhos. Esta situaçon yá fui analizada muita beç, son coincidas las rezones i tamien se conhécen las cunsequéncias pa la subrebibença de la lhéngua. Hai que le dar la buolta a esta situacion i ye agora l tiempo, inda stamos a tiempo. Todo ten que ser feito zde un porgrama central, puosto an prática zde la Cámara Munecipal i que ha de chegar a todas las partes de la sociadade, aplicada de modo sistemático, sien paraige, yá que ten de ser un porgrama para durar muitos i muitos anhos.
Un programa de la fala ten que deixar bien clara la amportança de la fala, l ámbito de l sou uso i ls ancentibos a esse uso. Solo ye possible todo esto se la lhéngua mirandesa fur declarada pula Cámara cumo la 1ª lhéngua oufecial de l cunceilho de Miranda de l Douro, sendo l pertués la segunda. Solo esta declaraçon trai cun eilha todo un porgrama an termos de ansino para un nuobo i mais alhargado uso de la lhéngua. Esse ansino ten de ampeçar puls funcionários de la Cámara i de las outras anstituiçones de l cunceilho, yá que la lhéngua mirandesa ten de se alhargar a todas las pessonas, inda que béngan de fuora. Até hai pouco tiempo era mal bisto quien falaba mirandés, mas ten de benir un tiempo an que ten de ser mal bisto quien nun fala mirandés, subretodo quien nun faç nanhun sfuorço para l falar. Claro que nun se puode oubrigar a naide, que tamien ende ten de haber lhibardade, mas nun poderá ser bisto cun buns uolhos quien çpreziar esta lhéngua que ye la marca eidentitária de la tierra de Miranda i l sou percipal recurso cultural i eiquenómico. Todo esto eisige deceplina i rigor, i puode nun ser pacífico, al menos al ampeço. Mas nunca se fizo nada a sério sin ser por un camino de seriadade.
Yá se ten dezido que agora se anda a screbir mirandés a mais. Nun ye berdade. L mirandés inda se scribe mui pouco i l mais de las bezes scribe-se mal, porque las pessonas nun ténen l cuidado de l studar cumo debe de ser. Por esso, hai que tener bien claro que l mirandés ten que se screbir muito mais i muito melhor. Bonda dezir que ye ralo haber decumientos de la Cámara i de las Juntas que séian an mirandés, quando la regra debie de ser al alrobés: todos ls decumientos oufeciales habien de ser an mirandés, anque tubíran de ser traduzidos para pertués. Para que assi seia hai que criar cundiçones i esso lhieba l sou tiempo. Até agora la fala mantubo-se por ua cierta spuntaneidade, mas todo ten que ser cada beç mais porgramado, cumo se passa cun todas las lhénguas, mesmo las grandes lhénguas cumo l pertués. Esso quier dezir que las cousas ténen que ser zambolbidas de riba para baixo, tenendo an cuonta que la atual strutura de la populaçon de l cunceilho yá bai scapando al eizolamiento i a la ruralidade pura, ye cada beç mais letrada. Hoije la lhéngua passou defenitibamente pa la cidade de Miranda i esso ten de ser cunsidrado un eilemiento decisibo pa l renacer de la lhéngua, tamien ne l que toca a la sue fala.
An próssimos númaros cuntinaremos a zambolber esta eideia de la criaçon de un nuobo porgrama pa la fala de la lhéngua mirandesa. Puode ser que quien ten meios para esso l puoda agarrar i lhebar a la prática, sendo cierto que se nun l fazir assumirá las sues repunsablidades stóricas.

Amadeu Ferreira

7 comentários:

Tiégui disse...

"Miranda: un cerrado minoritairo galaico-purtués an Tierras Stur-Lhionesas" aquisso ye que ye la berdade (i no'l cuntrairo)....

AF disse...

Nun antendi l que quieres dezir, Tiégui. :)

Tiégui disse...

No pus nada, yera ua broma que you crie fazer.
Sabeis daquele studo que se chama:
L mirandés : ua Lhengua minoritaira an Purtual.

Pus you querie fazer rir deziendo alrubes héhé

Ya agora oubie dezir qu'al PS ganhou. Eiqui an França aquessa giente siempre fui an fabor de las lhienguas, ende an Purtual nun sei.
Mas puls bistos acho que si, pus pul menos ye'l que se cunta nal lhibro "Le Portugal Bilingue".

Inda nun l'acabei de ler, mas sta quaisque, açpuis marco un ancuontro cul porsor que lo screbiu pra falar cun él. Ye que ya ten cousas que ya nun son d'atualidade. Fui screbido an 2007 i d'anton pra ca ya mandemos dalguns puntapies al pote :)

Sabeis aquisso de mirandés oubrigatorio ye cumplicado. Ye que solo un mirandés puode zejar isso... i'l stado nun ye mirandés.
Bien bezes pudereis vos dezir que ye lhiengua de Purtual, al mirandés nun ye purtués. I nun sendo nun puode ser oubrigatorio !

Al mesmo acuntece eiqui. Anton, la giente custruiu scolas de lhienguas regionales an Bretanha, an "Occitania" i nal Peis Basco. Dende los garotos tenen un ansino 100 % na lhiengua deilhes anté ua cierta eidade. Açpuis, ban pra outras scuolas adonde ya tenen frances.
Mas nun ye mal tener aqueste tipo de scuola pul menos de los 3 als 7 ou 8 anhes. Açpuis un ansino bilhiengue ye que da bien anté l'ounebersidade.

An dalguns sitios, l'ansino bilhiengue cuntina n'ounebersidade, ye'l caso de la Catalunia, dal Peis Basco ou de la Galicia.

Mas sabeis ye cumplicado isso todo. You anté a las bezes me zango cun mi mai pur causa disso. Mas sei que nun ten culpa. S'eilla fui furmatada a ser apurtuguesada cume tantos i mas durante al seclo passado. La parte que you perfiro nela buossa banda zenhada ye essa. Quando la bielha diç al nieto: "Nun ye lhiengua, é Lingua !"... Lo mismo diç-me mi mai !
Mas quando fala, eilha diç lhiengua ! Anton purque sera ?
Dues lhienguas andan an cumbate andrento de nos. Ua ampuosta, outra puosta, ampuosta sera ?

S'outro die fui pra Baiona, sabeis quantas lhienguas falen eilhi ? Trés ! la ostia ! falan 3 lhienguas !
Anté las cousas stan screbidas an 3 lhienguas: centre ville, hiri erdia, cor de vila !

I la gente ? Pus uns cantaban an basco ya outros an gascon, d'un bar a l'outro... I de graça que nun arrecebien denheiro de naide, nien menos de la cambra !

Duolan-me los uolhos (debe de ser de la pantalha).

Abraço,
Tiégui.

Scalhabrés disse...

Assino por baixo.

Un eisemplo clarico: ye UA BARGONHA la Cámara tener un sítio an linha (ye fácele de achar ne l Google) i solo star an Pertués. L sítio até ye bien nuobo i moderno. Peç que nun ye BARGONHA pa la Cámara, mas ye pa ls mirandeses. Queremos spalhar la léngua, dezir que ye de todo Pertual: se nun se usa acá.

Ls que ganhórun a ber se fázen algo.

BARGONHA.

Subre haber muita pessona a dar erros tamien stou d'acordo. Peç grama mesmo, you tamien ls dou...(sien craticar naide, nien falsos agabones) mas peç-me sou de ls que menos erros dá i inda sou nobico nestas cousas. Mas tamien cuido que l mirandés ten que ganhar la sue forma cul tiempo. Sien "tirones" andebiduales, nien "tirones" pulas bariadades...

Cecílio

Tiégui disse...

>nien "tirones" pulas bariadades...

Boh ! Mas y tu falas y scribes mirandés ounificadu, ye ?

Scalhabrés disse...

Mais que tu. :P

Tiégui disse...

Si si cuncerteza... lengua parece mesmo mirandés...