19/10/08

José Leite de Vasconcelos – L camino mirandés (3)




09. Apuis de l sou ancuontro cun Manuel Branco de Castro, José Leite de Vasconcelos (JLV) tratou de ampeçar a studar i a dibulgar al mundo la nuoba lhéngua que habie çcubierto. Nun ye defícele ber cumo, apuis daqueilha memorable nuite que eiqui yá çcrebimos, aquel mirandés de Dues Eigreijas i JLV se passórun a ancuntrar amenudadas bezes, subretodo al lhargo de l berano de 1882. Esses ancontros teneran-se dado an casa de JLV, que bibie ne l Porto solico cula mai, yá que l pai, José Leite Cardoso Pereira de Melo, se habie morrido l anho atrás, an 1881. Cuido que poderemos dezir que Manuel Branco de Castro passaba a dies anteiros an casa de JLV, cun este a tomar notas, a fazé-le preguntas i a custruir ls sous purmeiros studos subre la lhéngua mirandesa que habien se salir esse anho. Desta passaige de Manuel Branco de Castro pula casa de JLV quedou ua grande amisade i respeito pula mai del, que el nunca mais la squecerá nas cartas que le bai a screbir a JLV pula bida fuora. Por essas cartas hemos de çcubrir que a Branco de Castro le pesaba la solidon an que staba ne l Porto, loinge de sue família, i todo andica que l denheiro nun fusse mui folgado, de modo que bien le agradecie aqueilha segunda casa i aqueilha que el quijo tomar cumo segunda mai. Diç-le nua dessas cartas, screbidas de Dues Eigreijas: «Estimo de coração a sua saude e a da sua boa mãe a quem sempre adorei do fundo da alma.» [carta de 24 de márcio de 1888).

La solidon de Branco de Castro inda mais grande serie al tener que passar las férias de l berano de 1882 ne l Porto, yá que Dues Eigreijas era nesse tiempo mui loinge, i fui nessas férias de berano que JLV arrecolhiu l mais de ls materiales, cumo el mesmo mos cunta: «As primeiras informações que colhi a respeito do dialecto mirandez devo-as, na maxima parte, ao ... meu amigo o snr. Manoel Antonio Branco de Castro ... depois augmentei-as, já com novos materiaes fornecidos pelo mesmo alumno na occasião das ferias de Agosto e Setembro d’este anno... ” [O Dialecto Mirandez, 1882, p. 10]. Neste studo chega a dezir «... segundo a pronúncia do snr. Branco...» [id., p. 18, 19]. Porqui se bei que JLV passa las férias de l berano de 1882, ne l Porto, dedicado al studo de la lhéngua mirandesa i a screbir ls purmeiros studos subre eilha.

La sede de JLV pula lhéngua mirandesa oumenta a un punto de ne l spácio de poucos meses haber feito trés publicaçones subre esta lhéngua, cumo beremos yá a seguir, i buscar nuobas anformaçones «com o interrogatorio pessoal, que fiz a uma mulher mirandeza analphabeta, e a outras pessoas com quem me pôz em relação o digno major de cavalleria nº 7, de Bragança, o snr J. Ferreira Sarmento.» [id, 1882, p. 10]. Quien era esta mulhier i de que tierra, tal cumo essas pessonas apersentadas pul manjor, cuido que nunca l chegaremos a saber.


10. Desse l cumbíbio cun Manuel Branco de Castro salirá l purmeiro testo que JLV publica an mirandés, yá que l apersenta cumo «versão de Duas-Egrejas», i nesse tiempo a naide mais coincie dessa tierra. Trata-se dua cuonta, Cristo i San Pedro, publicada an Júnio de 1882, na rebista sebilhana El Folklore andaluz [p. 176], (re)publicada ne l mesmo anho, an O Dialecto Mirandez [p. 28], cun traduçon an pertués, ende mos dezindo an nota: “Este conto publiquei-o já no nº v da revista sevilhana El Folklore andalauz, onde sahiu um pouco incorrecto”. Eiqui queda la cuonta cun sue scrita atualizada, podendo ser bista ne l oureginal an http://bp1.blogger.com/_b7-McAqCKzc/SHKPtdvIiFI/AAAAAAAAABU/7uIKD3QwcK8/s1600-h/Dialecto+Mirandez14.jpg


Era ua beç Cristo i San Pedro, íban por un camino i ancuntrórun un arador dezindo muitas pragas, a quien Cristo le dixe: «Adius, filho de l Senhor!». I indo mais alantre, ancuntrórun un probe deitado a rezar l rosairo, a quien Cristo le dixe: «Asius, filho de l diabo!». I San Pedro, admirado, preguntou la causa daqueilhas palabras, i Cristo dixe que l arador staba trabalhando de coraçon pra sustento de la família, anquanto que l probe staba pensando onde eirie a roubar.


Neste anho de 1882, a la par cul studo i publicaçones subre l mirandés, l moço studante JLV publica Tradições Populares Portuguezas, que le trai alguns porblemas, yá que hai giente que cunsidra redículas essas ambestigaçones populares que el faç, mas el nun ziste, cumbencido cumo stá de l’amportança de l sou trabalho. Eiqui queda ua passaige eissencial subre la atitude del, que dá para antender tamien porque tanto se dedicou al mirandés:


«Se, ao reunir esses fragmentos soltos da alma do nosso povo, muitas vezes me chamaram doido, por supporem frívolo o que a mim me parecia ouro; se houve mesmo no Norte do paiz um jornal democrático que se recusou a publicar-me alguns factos do Folk.lore pelos julgar ridículos, quando a obrigação d’elle, como folha do povo, era amar o que pertencia ao povo, e combater a ignorância, mostrando a importância de taes factos; se, enfim, algumas canceiras intellectuaes e physicas tive de dispender, - devo, porém, confessar que nunca senti maior prazer na minha vida, do que quando, no meio das aldeias, nas romarias alegres da egreja, - nas montanhas, nos campos e à beira-mar, - eu apanhei da bocca dos aldeões, simplórios e bons, tudo isso que aqui coordeno, e que, á proporção que me ia apparecendo, me ia annunciando um mundo novo e cheio de revelações extraordinárias e desconhecidas.

Ao menos esse prazer, e o de ser útil á minha pátria e á sciencia, hão-de compensar de sobra as zombarias dos insensatos!» [Tradições Populares de Portugal, 1882, p. XVI].





11. Tenerá sido tamien culas anformaçones dadas por Manuel Branco de Castro que JLV publica l purmeiro studo subre la lhéngua mirandesa, ne l jornal de Penafiel O Penafidelense, an júlio-agosto de 1882 [nºs 472, 473, 479, 482 e 483], studo esse que apuis ye zambolbido i corregido, sendo publicado na fin de 1882 an lhibrico cul títalo de O Dialecto Mirandéz, por mi yá publicado an http://cuontasmiradesas.blogspot.com

Este lhibrico apersenta l mirandés cumo ua de las lhénguas faladas an Pertual, cumo diç al abrir, nessa parte tan coincida: «Não é o português a unica lingua usada em Portugal... falla-se tambem aqui o mirandez». I ye mesmo cumo lhéngua que l trata, pus diç lhougo a seguir: «É evidente que, ao lado do mirandez, - lingua popular -, vive o portuguez como lingua official e empregada pelas classes illustradas, ou ainda pelas populares, quando estas se querem tornar intelligiveis ante as pessoas que desconhecem o dialecto.» [O Dialecto Mirandez, p. 9]. Anque trate l mirandés cumo «lingua popular», el ten ua eideia mui clara de l que tal seia i ye essa base teórica que le faç prestar atençon a esta lhéngua: «Muita gente, sem duvida por não possuir sequer os rudimentos da glottologia, sciencia moderna nos seus methodos, suppõe que a linguagem popular é desconexa, arbitraria, corrupção estupida da linguagem litteraria; e no emtanto nada ha mais falso». [ib, p. 10], ende se acrecentando que ls mirandeses cháman «gráve á lingua portugueza».

Lhougo neste studo JLV traça, inda muito por alto, ls lhemites giográficos de l mirandés: «A area geographica do mirandez limita-se, porém, aos arredores da cidade de Miranda-do-Douro, em Traz-os-Montes» [id. p. 9].

Tamien mos dá antender que na fala mirandsa hai çfréncias amportantes de tierra para tierra. Diç que «Em algumas povoações, como Villar-Sêcco, diz-se pâ-li (= para alli), em virtude do que os habitantes de outras povoações, onde tal expressão se não usa, exclâmão escarnecendo os de Villar-Sêcco: «vaes pâ-li?». Mas dessa bariaçon anterna de l mirandés solo mos dá algues andicaçones quanto a la fala de la raia, pus nin ua sola beç mos fala de las bariaçones de l sendinés. Registra que na raia se diç “esto”, i “esso” [id., p. 20], «sacramiênto» i «testamiênto» [id, p. 13] i que eisísten casos de la gutural castelhana j, «gôrta na raia por hôrta» [id., p. 17 i 39]. Fala inda an Zenízio a perpósito de la lhienda de la Sinhora de la Coquelhuda i cuido haber sido essa la purmeira beç que essa lhienda fui publicada. [id, p. 29]. Ua antressante andicaçon de bariaçon aparece ne l Bocabulairo, an que mos apersenta la palabra ruga cumo mirandés de Dues Eigreijas, mas acrecenta «A uma mulher de miranda ouvi tambem pronunciar rô = rua (o som é difícil de representar).» [id, p. 37].


12. L lhibrico O Dialecto Mirandez apersenta-mos algues formas mirandesas, trasmitidas por Branco de Castro que cuido ser amportante assinalar, yá que hai ua cierta tendéncia a squecer algues deilhas ou a aceitar modeficaçones. Chamo l’atençon pa las seguintes, que seran caratelísticas de la fala de Dues Eigreijas ne l ampeço de la segunda metade de l seclo XIX: diabro, que tamien se usa cun diabo [p. 13]; patata, queiso, beiso, albíxaras [p. 15]; castanhal (pertués souto) [p.18]; yes [JLV apersenta la forma ghies, 2ª pessona de persente de l andicatibo de l berbo ser, p. 23]; deziuito [p. 27]; acion (às vezes açon), aiunar [p. 34], Conceicion, fame, [p. 35], ourifeiro i ouribeiro [p. 36], preguícia, quiedo i quieto, rato (cul sentido de cachico de tiempo), rigueiro, ruga i tamien rue (rô) [p. 37]

Nun staran ciertas algues formas, cumo tal suelo (suolo), puesto (puosto) [p. 14], conocer [p. 19].

Quanto a la sintace, diç: «A syntaxe mirandeza não differe essencialmente da syntaxe portugueza». [p. 27].


13. Anque mais tarde se tenga benido a dezir que JLV nun fui capaç de caratelizar l mirandés cumo lhionés, cuido que esso ye ua anjustícia tenendo an cunta ls eilemientos que el tenie, sendo inda porriba un rapaç nuobo, studante de medecina i nó de lhenguística. Assi i todo cuido que el cunseguiu dezir l eissencial neste sou studo O Dialecto Mirandez, i zdende queda bien assinalado l lhugar de la lhéngua mirandesa ne l cuncerto de las lhénguas peninsulares i quanto a la sue ourige.

Quanto a la ourige, nun deixa dúbedas de que l mirandés ye ua lhéngua que ben diretamente de l lhatin: «... este curto ensaio sobre um dialecto, evolução legitima do latim popular outr’ora falado na Lusitania...» [id., p. 10]. Trata l mirandés cumo un de ls dialectos romanicos de la Península Eibérica i que «todos se desenvolvêrão do latim popular romano» [id., p. 38].

Quanto a la sue antegraçon ne l sistema de lhénguas de la Península Eibérica, diç: «No meio de tal variedade dialectologica, o mirandez vem occupar o seu logar no grupo NO., ao lado do asturiano-leonez, entre este sub-grupo e o sub-grupo gallecio-portuguez, que pertence em parte ao NO. e em parte ao O. Ficão estabelecidos nos capitulos precedentes alguns pontos de analogia entre o mirandez e os seus vizinhos; mas, apesar d’isso, e de no vocabulario mirandez haver muito, quer do castelhano, quer do portuguez, não deixa o dialecto, aqui estudado, de revelar uma individualidade muito particular» [id., pp. 38-39]. Apuis traça algues çtinçones an relaçon al sturiano. I acaba traçando ua grande prossimidade al lhionés, acertando an cheno: «Portugal, a que pertence Miranda-do-Douro, formou-se politicamente do territorio de Leão no sec. XII. Attendamos mais a que a terra de Miranda fica visinha d’aquella provincia hispanhola, entrando mesmo por ella dentro, e que ainda hoje se mantém constantes relações commercies entre os de lá e os de cá. Miranda, no principio da monarchia portugueza, era pouco importante; foi D. Diniz até que a fez villa. Outro facto significativo, e que mostra a influencia de Leão, é este: D. Sancho I doou em 1211 ao mosteiro leonez de Moreruela o reguengo de Infaneis (Infanes), no angulo que a linha da fronteira forma para o Nascente acima de Miranda.» [id., p. 39].


14. Nun poderie acabar esta apersentaçon de l studo O Dialecto Mirandez, sien le dar la debida nota al purmeiro grande zafio que JLV le faç als mirandeses quanto al modo cumo dében de tratar la sue lhéngua, seguindo l que outros stában por essa altura a fazer por outros lhados. Diç assi: «Seria, com tudo, muito conveniente que ... também os mirandezes fizessem todos os esforços, não direi já por meio de uma sociedade ou de um jornal especial, mas ao menos pela conversação familiar, pela correspondencia epistolar, pela publicação de artigos litterarios e tradições populares, para manterem o seu dialecto intacto o mais possivel contra as invasões do portuguez e do hispanhol.» [id., p. 9]. I acrecenta, fundamentando la amportança que las lhénguas siempre ténen: «Assim se produziria um facto de alto interesse glottologico, e ao mesmo tempo se firmaria uma das raizes do amor da patria, porque entre os elementos que constituem uma sociedade qualquer, - família, município, tribu, nação, - é concerteza a lingua um dos mais importantes.» [id, pp. 9-10].

Este apelo de JLV ne l que ten a ber cun tratar lhiterariamente l mirandés nun tubo retombo nanhun ne l sou colega i amigo Manuel Branco de Castro, algo que muito tenerá zeiludido a JLV, cumo beremos mais alantre. Esse camino será atentado por outras pessonas, mas bastante mais tarde i yá muito apuis de la publicaçon de l lhibrico de JLV.

Pul que acabemos de ber, cun este studo de JLV stában lhançadas las bases, todas las bases eissenciales, anque inda mui superficiales, pa la caratelizaçon de la nuossa lhéngua, de la sue ourige i de l sou feturo. Por esso se antende bien que, cun este trabalho, JLV haba ganho l prémio de l Cuncurso Filológico Societés des Langues Romaines, an Montpellier.


(cuntina)

Amadeu Ferreira



3 comentários:

leonardo antao disse...

Amigo Amadeu
Mais un testo de ambestigaçon, de grande amportância para dibulgar l straordinairo trabalho de José Leite de Vasconcelos an prol de la Lhéngua Mirandesa”.
Deixo, mais ua beç, esta sugeston/queston:
Para cuontinuarmos houmanegearmos este amportantíssimo scritor de la Lhéngua Mirandesa José Leite de Vasconcelos i fazermos medrar l número de giente anteressada ne l sou amportante trabalho nun serie buono darmes-mos ua Palhestra programarmos ua seçon, de l tipo de l Jornal Falado, ne l Centro Nacional de Cultura (CNC), cun mais alguns oubreiros de la lhéngua mirandesa?
Mais ua beç, parabienes por mais este amportante cachico de stória.
Leonardo Antão

franciscobelharino disse...

Buonas tardes Amadeu,

Subre este amportante filon de la lhéngua mirandesa, yá tenes muito material para cuntinares las palhestras. Tenemos de cumbersar para ancuntrar l tiempo i l lhugar adonde dar las mesmas.
Um abraço de l amigo
Francisco

AF disse...

Buonas nuites, Francisco i Leonardo

Bien háiades pulas buossas palabras. L que stou a publicar faç parte dua ambestigaçon mais lharga subre JLV, i que ten a ber culs 150 i ua grande sposiçon que neste momento stou a purparar cun bários museus ancluindo l de Miranda i de que faç parte la lheitura de la correspundéncia para JVL. Assi, nesta altura, nun stou an cundiçones de dar dar palhestras, mas solo pa l ampeço de l anho. Para alhá desso, quedou cumbinado ne l fin de las palhestras de l anho atrasado que la cousa iba a ser alhargada atrabeç de la ALM. Gustarie de seguir esse camino, mas esso son cousas para nun çcutir an comentários. Bamos a ber se cundeguimos i la bida ajuda a ir por ende.

Un abraço i mais ua beç bien háiades pulas buossas palabras i ancentibo.
Amadeu