05/03/17

Las Oulheiras de Santo Antonho





Quedei horas a oubir-la cantar, dezir lhonas i ouraçones. Nun habie meio de parar, ponendo an cada cousa la fuorça de quien acradita an todo l que diç i luita para salbar un mundo que yá nin recoince cumo sou. Solo you le daba atençon i esso era ua ouportenidade rala. Miraba-le las angúrrias de las manos, ambaranhadas cumo penheiras albantadas por un pelubrino i adonde las marcas de ls anos se fúrn quedando nua scrita que solo las quitanas sáben ler.
-Sabe, agora bou a la scuola, de nuite. Deixei-la hai setenta anhos quando mie mai me puso a serbir, mas agora tengo tiempo para cuntinar. Até nun scribo mi mal, el nun acha? Yá quantá que andaba cun gana de tornar.
Tira l caderno de la cesta de la meia i amostra-me-lo cul argulho de quien se binga de la bida, que nun la deixou ir a la scuola. Anquanto leio l que screbiu, arregala ls uolhos cumo nina que aspera l’aprobaçon de l pursor.
-Son cousas de que me lembra: ouraçones, lhonas, bersos i cantigas. Mas l que gusto más de screbir son las ouraçones. Inda nun se me squeciu de nanhue pus rezo las mui amenudo.
A meio camino antre ls setenta i ls uitenta, biúba, culs filhos criados, faç de cunta que deixou la scuola por un cachico, assi cumo quien fui a regar la huorta.
La fuorça i la gana d’aprender son tan grandes cumo l tiempo que cuida tener perdido.
Ye un regalo oubir-la a ler l’ouraçon a Sant’Antonho, santo de la sue maior deboçon, siempre a las sues ordes, quando precisa del. Ls males de l mundo éntran-le an casa pula telebison i sufre cun eilhes. A las bezes, chora por esse mundo que nun conhece, tan diferente de l sou. Assi i todo, gusta del na mesma i, por esso, reza para salbar l que puode.
-L’outro die, pregunta-me, nun biu aqueilhes jobes que benien de Macau i se perdírun acho que an la índia ó para esses lados? Deixórun l carro a la borda de la strada i nunca naide ls biu más.
Lembrei-me anton duns pertueses que fúrun raptados an Iran quando fazien la ligaçon de Macau a Pertual. Cumo habie alhá jornalistas de la SIC, esta nun falaba doutra cousa. Tie Marie nun antendiu que tenien sido raptados. Par’eilha, tenien-se perdido por essas tierras que quédan tan longe i adonde naide conhece a naide.
-To ls dies rezaba l’ouraçon a Sant’Antonho i l miu santico fizo-me la buntade. Tardórun, mas aparecírun. Até agora nunca me fizo nanhue çfeita, l miu santico. You tamien nun abuso, pus esta ouraçon ye mui peligrosa para Sant’Antonho. Leia la parte de l fin i bai a ber.
Agarrei l caderno adonde tenie scrito l’ouraçon i ampecei a ler.
- Más alantre, adonde fala de l pai. Leia alto, ourdena-me.
- “…assim como vós não dormistes nem descansastes enquanto não livrastes vosso pai da forca, assim não dormireis nem descansareis enquanto não me fizerdes o que vos peço.”
-Sabe, you gusto pouco d’atentar l miu santico, porque el queda siempre sin drumir anquanto nun ache l que stubir perdido. A las bezes beio-lo cun oulheiras tan grandes que até dá choro. Cumo diç l’ouraçon:”Nun drumireis nin çcansareis”. Por esso, hai que tener muito cuidado cul santico. Mas se perdir algue cousa nun deixe de me l dezir, por que you rezo cun más fé.
Calhou-se. An riba la saia, dun luito yá zbotado, apenas las manos ua acontra l’outra cumo se tubira cámbria. Las benas albántan-se subre las angúrrias cun ua fuorça que mal se ténen drento la piel. Ua risica de los uolhos deixa ber bien quanto poder siente an drento, l poder de tirar l suonho a Sant’Antonho. Serena, ampeça a cantar outra cantiga de ls sous teimpos de rapaza. La boç sale-le cumo un rigueiro que, anque pequeinho, sabe bien l que acrecenta al riu. Por esso, perdiu l miedo de se perder.

Amadeu Ferreira
……………//………………

As Olheiras de Santo António

Fiquei horas a ouvi-la cantar, dizer pequenas histórias e orações. Não havia maneira de parar, colocando em cada coisa a força de quem acredita em tudo o que diz e luta para salvar um mundo que já não reconhece seu. Só eu lhe dava atenção e isso era uma oportunidade rara. Olhava-lhe as rugas das mãos, emaranhadas como peneiras levantadas por um tufão e onde as marcas dos anos foram ficando numa escrita que só as ciganas sabem ler.
-Sabe, agora vou à escola, de noite. Deixei-a há setenta anos quando minha mãe me mandou a servir, mas agora tenho tempo para continuar. Até não escrevo muito mal, o que acha? Já muito que andava com vontade de voltar.
Tira o caderno da cesta de fazer meia e mostra-mo com orgulho de quem se vinga da vida, que não a deixou ir à escola. Enquanto leio o que escreveu, arregala os olhos como menina que espera a aprovação do professor.
- São coisas de que me lembro: orações, historietas, versos e cantigas. Mas o que gosto mais de escrever são as orações. Ainda não me esqueci de nenhuma pois rezo-as frequentemente.
Entre os setenta e os oitenta anos, viúva, com os filhos criados, faz de conta que deixou a escola há pouco, assim como quem foi regar a horta.
A força e a vontade de aprender são tão intensas como o tempo que pensa ter perdido.
É um regalo ouvi-la a ler a oração a Santo António, santo da sua maior devoção, sempre às suas ordens, quando precisa dele. Os males do mundo entram-lhe em casa pela televisão e sofre com eles. Às vezes, chora por esse mundo que não conhece, tão diferente do seu. Assim mesmo, gosta dele na mesma e, por isso, reza para salvar o que pode.
- O outro dia, pergunta-me, não viu aqueles jovens que vinham de Macau e se perderam acho que na índia ou para esses lados? Deixaram o carro na berma da estrada e nunca mais ninguém os viu.
Lembrei-me então de uns portugueses que foram raptados no Irão quando faziam a ligação de Macau a Portugal. Como lá estavam jornalistas da SIC, esta não falava de outra coisa. Tia Maria não entendeu que tinham sido raptados. Para ela, tinham-se perdido por essas terras que ficam tao longe e onde ninguém conhece ninguém.
- Todos os dias rezava a oração a Santo António e o meu santinho fez-me a vontade. Demorou, mas apareceram. Até agora nunca me negou um pedido, o meu santinho. Eu também não abuso, pois esta oração é muito perigosa para Santo António. Leia a parte do fim e vai compreender.
Agarrei o caderno onde tinha escrito a oração e comecei a ler.
- Mais à frente, onde fala do pai. Leia alto, ordena-me.
- “…assim como vós não dormistes nem descansastes enquanto não livrastes vosso pai da forca, assim não dormireis nem descansareis enquanto não me fizerdes o que vos peço.”
- Sabe, eu gosto pouco de provocar o meu santinho, porque ele fica sempre sem dormir enquanto não encontre o que estiver perdido. Às vezes vejo-o com olheiras tão grandes que até dá vontade de chorar.
Como diz a oração: “Não dormireis nem descansareis”. Por isso, há que ter muito cuidado com o santinho. Mas se perder alguma coisa não deixe de me dizer, porque eu rezo com mais fé.
Calou-se. Em cima da saia, de um luto já desbotado, apenas as mãos uma contra a outra como se tivesse caibra. As veias elevam-se sobre as rugas com uma força que quase se não seguram dentro da pele. Um risinho de olhos deixa transparecer o quanto poder sente dentro, o poder de tirar o sono a Santo António. Serena, começa a cantar outra cantiga dos seus tempos de jovem. A voz sai-lhe como um ribeiro que, embora pequeno, sabe bem o que acrescenta ao rio. Por isso, perdeu o medo de ser perder.

12 - Spressones (dezires)



-el solo cunta lhonas, nun lo acredites

-el ten dues caras, cumo l grano …

-el ye mielgo, dua armana (gémeo)      

-era un causo pensado, yá l sabie

-esta baca stá agradecer lo que come

-estaba Miranda an peso na fiesta

-astanho hai muita palha i pouco grano

-astanho inda culhimos uas ubicas

-astanho si teneis buona pinga Tonho!

-estas meias nun cásan!

-esto bai de mal a pior, digo-te-lo you

-fai cunsante quejires, a mi tanto me fai

-fai l que le dá na gana!

-fai que fai mas nun fai…

-fai-las siempre pula calhada de la nuite

-fai-me la boca doce, este bolho

-falais de l'alto de la burra (ampinado)

-falais nun sei para quei?

-falar charro, nun ye bergonha nanhua

-fazei-me l précio debido! tiu Fonso

04/03/17

Tradiçon de l die de Santa Cruç





Ten-te ó alma buona i fuorte
Que hás-de passar
Pula hora de la muorte
Alhá ne l Bal de Jurafaç
L demónio ancuntrarás
I desta maneira le dirás:

 -Arreda , arreda Barrabás
tu nesta alma nun antrarás
que l die de Santa cruç
mil bezes dirás
Marie i Jesé, Jasus.


Nota: Era tradiçon ne l die de Santa Cruç, anfeitar
ua cruç cun froles i pone-la a la jinela antes de l
sol nacer i apuis rezar esta ouraçon.


18/02/17


GIRIBOILAS
Porque me perguntaram o que eram “GIRIBOILAS” e verifiquei que poucos sabem aqui fica a minha resposta:
Num trabalho que fizemos de entrevistas com idosos em 1979, 80, 81 no âmbito do projecto cultural do Planalto Mirandês e depois transformado em educação de adultos, diziam alguns idosos que eram cogumelos, também chamados marifusas(Ifanes,Genízio), setas(Duas Igrejas), tortulhas(São Pedro e Granja), roques(Sendim) i capones(Cércio e Vila Chã). O projecto tinha um jovem a trabalhar em cada uma das aldeias do concelho. Seria bom saber dos trabalhos e recolhas que deviam estar na câmara.
O mais usual para comer, na altura era o "cogumelo macrolepiota procera".
Veja-se um estudo que foi feito sobre este cogumelo:
MINISTÉRIO DA AGRICULTURA, MAR, AMBIENTE E ORDENAMENTO DO TERRITÓRIO
DIRECÇÃO REGIONAL DE AGRICULTURA E PESCAS DO CENTRO
DIRECÇÃO DE SERVIÇOS DE AGRICULTURA E PESCAS
DIVISÃO DE PRODUÇÃO AGRICOLA E PESCAS

“O FRADE (Macrolepiota procera) COMESTIVEL E O FALSO FRADE (Macrolepiota venenata) VENENOSO. PRECAUÇÕES E SINAIS DE IDENTIFICAÇÃO OBRIGATÓRIA”
José Luís Gravito Henriques
Eng. Agrónomo
Fundão, 2012

Na página Pag. 10 podemos ler:
3 - Sinonímia
No trabalho de recolha de nomes vulgares para a espécie Macrolepiota procera, feito pessoalmente nos últimos anos nos mais diversos locais do país, já se registam mais de seis dezenas de denominações:
-Agasalho, anilha, arneirinha, arneiro, bagueiro, barifusa, branco de anilha, cachopo, cagumelo, calcinha, capão, capoa, carcomelo, centieiro, chapéu de sol, choteiro, cogordo, cogumelo, cogumelo de chapéu, cogumelo de Inverno, couquinha, ferradinho, frade, fradelho, fradinho, freira, gaiteiro, gasalho, giriboila, maçaneta, marifusa, marroco, moca, moquinha, o da calcinha, o de chapéu, parasol, patamelas, pateirinha, pé de galo, peneira, pintado, popinha, pratela, púcara, pucarinha, púcaro, rapazinho, roca, roclo, rócula, róculo, roque, santieiro, seta, tartulho, tertulho, tocheiro, tortulho, tortulho da calcinha, tortulho de calça, tortulho de gente, tortulho do estrume e turtulho.
Lá estão “giriboila” e “capão” referidos na cantiga assim como os outros nomes por nós recolhidos.
Letra da cantiga:
GIRIBOILAS
Tengo giriboilas guisadas cun patatas.
Tengo giriboilas guisadas cun patatas.
Bamos a comé-las que son buônas i baratas.

Tengo giriboilas guisadas cun freijones
Bamos a comé-las
Que son buônas i capones.
Bamos a comé-las que son buônas i capones.

Xaramago berde, berde xaramago
Colga la perdiç i agárra-la pul rabo.
Colga la perdiç i agárra-la pul rabo.
 
(José Luís Almendra)

17/02/17

11 - Spressones (dezires)



  …dobra esse cuiro, mandrion!
…dórun-me las anformes, ne l bar
Dou cul nariç na puorta…
Dou ua bista d'uolhos, als précios
…dou-le la maluqueira para bater
…dou-le ua cachaporrada, na cabeça
…dou-le un aire, i assi quedou cuitado
…dou-me uas botas de forra! (a mais)
…drume seis horas da-filo l nino
…eilha andaba cun cuntos i ditos (mexericos)
…eilha staba toda nuda, na cama
…eilhes ténen l caldo antornado!
…el ajuntou lheinha pa se queimar
…el bien arreganhaba la dentuça….
…el biu-se an calças pardas, cun el (apuros)
…el dá-te un cuorno, lhougo bés? (nada)
…el diç-que-diç mas nun diç…
…el fai las cousas a las tontas
…el fazie todo a contragusto….
…el fizo la biaige de bolra.
…el nun fui an cantigas, cuntinou l mesmo..
…el quedaba siempre na retranca…


12/02/17

Crónica – Ser cumpleto (anteiro)



Quando you naci i me criei, ne ls anhos cinquenta sessenta de l seclo datrás, la bida nun era fácele, mas de l que querie screbir hoije, nun ten haber cula pobreza, nien lhamuriar-me na falta de cousas nien de l que habie nun star bien çtribuido.

Quiero screbir d’algue que hoije falta muito, ou seia, yá pouco se bei. Las rezones serán muitas, mas nun ténen haber cun riqueza nien pobreza, l mal stá n’eiducaçon, na falta de carátele, na cultura ou falta deilha.

Quien nun se lhembra d’oubir dezir – esse tiu ye mui cumpleto.

Home ou mulhier, pessona cumpleta (anteira) ye ser hounesta, de palabra que tenie ua sola palabra, pula berdade i só la berdade, fusse adonde fusse, delantre ou nas cuosta, d’amigo ou d’einemigo, anté mesmo s’el própio quedasse an causa, pessona qu’era querida i scolhido para dar cunseilhos, tomar palabra an partilhas, dar la sue palabra an questones de negócios, oupeniones de abaliaçones, zampatar i por ende afuora.

An pertúes esse nome ye bien conhecido, diç-se “íntegro – homem, mulher, pessoa”. Que you an mirandés digo cumpleto, (anteiro).

Tamien este termo de anteiro era muito ousado, quando las pessonas se referien a un animal que nun habie sido capado, que podie fazer cubriçon, qu'inda ls tenie. Puode nun haber muitas asparcéncias, mas quando falamos d’homes, tamien se diç de quien ye sério, de palabra, el ten-los ne l lugar.

 De quien ye troca tintas, de quien queda dá bien por anteresse, de quien diç ua cousa i apuis fai outra, de quien solo fai las cousa se deilhas tirar porbeito, nun ten colhones.
Nun ye de fiar.

Ls homes, las mulhieres, las pessonas cumpletas (íntegros) siempre tubírun i teneran la mie admiraçon, aquelhes i aqueilhas que nun l son solo me dan duolo, pena.
 

10/02/17

Crónica – Publicar



Siempre que scribo ou boto palabra, seia eiqui, seia noutro lhugar ten solo cumo oubjetibo, partelhar l ou ls modos cumo you beio las cousas, cumo las antendo.
Todo esto ten haber cumo you beio l’amportáncia de publicar, sponer todo l que se scribe, se pinta, se retrata, l que se cria. Porque se nun fur assi, seia pouco ou muito, seia crónica, testo, remace, lhienda, lhona, poesie, retrato, quadro de pintura, máscaras, pieça d’artesano, pieça de barro, fiero, palo, piedra, perde un de ls percipales oubjetibos.
Purmeiro ye la criaçon, bien própia de l sou criador, fruito de l saber arrecolhido, daprendido de ls ansinamiento, de las spriéncias, sabedories, angeinho, arte, sou anterjeito de custrutor.
L segundo la sue dibulgaçon, partilha, quemunicaçon, dádiba al conhecimento, a l’arte i cultura giral, sparguimiento de saber cumo fuonte adonde ls demais poderán  ir buber.
Inda nun hai muitos dies, nua classe de studos d’eimaiges (fotografia digital) l miu porsor Vitor Fernandes – porsor boluntairo n'Unisseixal, pessona studiosa, sabida i apaixonada pur esta área de fazer retratos, de quien you tengo tirado ls maiores i puros ansinamiento, nun solo an daprender a fazer buns retratos mas tamien cumo cultura giral, de quien you tengo l perbileijo de ser aluno – dezie a la classe. “l retratista ten que tener dous tiempos, un fazer l retrato outro sponé-lo”. Cumo todo esto ye bien berdade. Yá diç l Dito Dezideiro – “de que sirbe acender ua candeia para apuis l’ancerrar nua caixa i meter-la ambaixo la cama”
Tamien assi ye cul scritor, scriba pouco ou muito, se nun publicar, nun passa la mensaige nien l sou cuntributo a la causa. Ne l causo de ls lhibros, son eilhes la garantie de que l património de las palabras sous segneficados, balores, las eideias quédan pa l feturo. Fui, ye i cuido qu'assi será ne l feturo, ls lhibros tubírun, ténen i tenerán muita amportáncia na formaçon cultural dun pobo, un lhugar de çtaque. Son muitas bezes ls berdadeiros i fieles teçtemunhos de ls acuntecimientos.
Ls lhibos porque son an papel podemos, agarra-los, birar sues fuolhas, tomar l sou oulor. Ouferecer porque son cousa que se passa de mano a mano, als amigos, als nietos, subrinos, parientes, a quien quejirmos, podemos guarda-los an casa, fazer bibliotecas pa l feturo.
Dá trabalho fazer-los, publicar-los, nun dan lúcaro mas quando se ten cuncéncia de l sou balor patrimonial i cultural todo fai sentido.
Un lhibro ye siempre un berdadeiro i fiel amigo que debemos tener cumo cumpanhie.






01/02/17

L trobisco i la sfuira




L trobisco cumo to l mundo sabe ye un pequeinho arbusto que nace i se cria pul termo, adonde haba touças, balhes, terreno sien cultivo, an muntonicos sendo mui amargoso i quando l agarramos culas manos ten malo oulor, bota pula purmabera alguas floricas brancas i apuis uas cereijicas burmeilhas de semiente La trobisqueira puode tener solo ua fróncia ou un manhuço deilhas.

Sfruira ou cagalera (dearreia) ye l stado que muitos cordeiricos neste tiempo i na purmabera ténen.
Que se nun fur trabada, puode lhebar l animal a smirrar cula maleita i anté muorrir-se

I cumo stan eilhes lhigado, que ten ua cousa haber cula outra?

Quando fui garoto, habie an mie casa ganado, quando l ganado ampeçaba a quemer muita yerba, yerba berde, ls cordeiricos quedában sfuirados.

Mas cumo tamien to l mundo sabe ls pastores tenien muito saber daprendido, daprendido culs mais bielhos, ansinamientos ourales de ls sous antepassados. Que mobidos desse saber i fé ponien an prática.
Assi quando un cordeirico quedaba cun sfuira, íba-se a un trobisco dua sola fróncia i tiraba-se la casca (puis çfila-se cumo se fússen filos) i ataba-se al rabo de l cordeirico sfuirado.
Apuis dun die ou dous la sfuira paraba i l animal quedaba bien.

L trobisco i la sfuira andában de manos dadas (neste causo de rabo anfeitado) cua pouca de fé a la mistura, hoije nun sei, cumo yá se perdiu muito ansinamiento se calha yá hai muitos remédios de ls lhaboratórios.
Nesse tiempo (anhos 50, 60 de l seclo datrás) l grande lhaboratório de las gientes de l praino mirandés era la sbedorie popular culas upas de la natureza.